W następstwie zamachu bombowego w Oslo i strzelaniny na wyspie Utoya w Norwegii, światło reflektorów skupiło się na przyznanym sprawcy Andersie Behringu Breiviku. Co skłoniło obywatela Norwegii o ekstremistyczno-prawicowych poglądach do tych masowych morderstw? Chociaż jednym z motywów terrorysty były nastroje antyimigranckie, zabijał on również Norwegów należących do jego własnej grupy etnicznej.
Dlaczego istoty ludzkie rozwijają tego rodzaju uprzedzenia i co sprawia, że czasami przeradzają się one w przemoc? Scientific American rozmawiał ze Stevenem Neubergiem, profesorem psychologii na Arizona State University w Tempe, o psychologii antyimigranckich uprzedzeń.
Jak zdefiniowałby Pan uprzedzenie w kategoriach psychologicznych?
Przedział jest tradycyjnie definiowany w psychologii społecznej jako negatywne uczucie w stosunku do konkretnej grupy i jej członków. Okazuje się jednak, że istnieją różne rodzaje uprzedzeń i różne uprzedzenia wobec różnych grup – a uprzedzenia te mają bardzo różne komponenty emocjonalne. Na przykład, w stosunku do niektórych grup, uprzedzenie charakteryzuje się obrzydzeniem, do innych złością, a jeszcze do innych strachem.
Co leży u podstaw uprzedzeń wobec obcokrajowców?
Jesteśmy bardzo zależni od ludzi z naszych własnych grup. W rzeczywistości można by twierdzić, że nasza wysoce ultrasocjalna, współzależna forma życia w grupie może być najważniejszą ludzką adaptacją. Ludzie mają tendencję do przywiązywania się do członków swoich grup, do posiadania ciągłej historii uczciwej wymiany i wzajemnych relacji, do traktowania siebie nawzajem w miarę dobrze, do tworzenia i przestrzegania zestawu uzgodnionych norm, a tym samym do budowania zaufania. Osoby z zewnątrz nie będą miały takiego samego zaufania do nas lub naszej grupy. Z tego powodu mamy tendencję do uważania, że ludzie, którzy są dla nas obcy, są bardziej skłonni do stwarzania pewnego rodzaju zagrożeń: Uważamy, że mogą być bardziej zainteresowani przejęciem naszych zasobów, bardziej skłonni do oszukiwania nas w wymianie, do naruszania naszych norm i wartości, do brania więcej, niż wynosi ich sprawiedliwy podział, i tym podobne. Takie postrzeganie zagrożeń wiąże się z negatywnymi emocjami, takimi jak gniew i moralne obrzydzenie, które przyczyniają się do antyimigranckich uprzedzeń.
Mój kolega Mark Schaller z Uniwersytetu Kolumbii Brytyjskiej zbadał dodatkowe zagrożenie, które ludzie są skłonni widzieć w obcokrajowcach: Ludzie, którzy pochodzą z odległych miejsc, którzy żyją w nieco innej ekologii, noszą w swoich ciałach inne patogeny – patogeny, do których ich układy odpornościowe miały okazję się przystosować, a nasze nie. Praca Schallera pokazuje, że ludzie postrzegani jako obcy – być może dlatego, że wyglądają inaczej niż my, mówią innymi językami, jedzą inną żywność – automatycznie aktywują postrzeganie zagrożenia chorobami. A grupy, które są postrzegane jako zagrożenie chorobami, aktywują uprzedzenia charakteryzujące się fizycznym obrzydzeniem.
Domniemany napastnik w Norwegii, Anders Behring Breivik, miał silne antyimigranckie uprzedzenia. Co czuł? Nie potrafię powiedzieć, co dokładnie myślał, ale jak wspomniałem, obce grupy przybywające do własnego społeczeństwa – imigranci – aktywują postrzeganie szerokiego zakresu zagrożeń i wywołują towarzyszące im negatywne emocje, takie jak gniew, obrzydzenie i strach, co zwiększa prawdopodobieństwo dyskryminacji. Jeśli postrzegane zagrożenia i emocje są wystarczająco silne, jednostka może uznać, że musi pozbyć się ze swojego kraju tych, którzy je stwarzają. Ponadto, gniew i obrzydzenie przyczyniają się do powstania uczucia pogardy, które odczuwamy wobec innych, których uważamy za „gorszych” od nas, i które może motywować do ekstremalnych działań.
W tym miejscu warto zwrócić uwagę na kilka rzeczy. Po pierwsze, ponieważ imigranci są postrzegani jako stwarzający różnego rodzaju zagrożenia, mogą być odbiorcami szczególnie zgubnych uprzedzeń i aktów dyskryminacji. Po drugie, takie reakcje na imigrantów nie są niczym nowym – możemy spojrzeć nie tylko na obecne nastroje antyimigranckie na całym świecie, ale także na naszą własną historię w Stanach Zjednoczonych. Czy to Włosi, czy Irlandczycy, Polacy, Żydzi, Niemcy, Chińczycy czy ktokolwiek inny, każda z tych grup była początkowo postrzegana jako stwarzająca szeroki wachlarz zagrożeń i w konsekwencji wywoływała silne uprzedzenia. Dopiero, gdy ludzie zaczęli postrzegać te grupy jako nie zagrażające, zazwyczaj, gdy widziano, że przyjmują „amerykańskie” normy, zaczęto je postrzegać jako Amerykanów.
Zważywszy na jego uprzedzenia wobec imigrantów, dlaczego Breivik obrał sobie za cel etnicznych Norwegów, swój własny naród?
Nie czytałem jego pism, ale mam hipotezę, że atakował członków swojej grupy, których uważał za odpowiedzialnych za umożliwienie istnienia zagrożenia imigracyjnego. Myślę, że widział liberalnych polityków i biurokrację rządową – których postrzegał jako wspierających muzułmańską imigrację, różnorodność kulturową i ogólną tolerancję – jako zdradzających naród norweski. Rzeczywiście, zaatakował liberalną klasę polityczną: Bomba została podłożona w centrum rządowym, a strzelanina miała miejsce na obozie dla nastolatków uczących się liberalnej polityki. Dla Breivika ci ludzie mogli być zdrajcami, ponieważ, według niego, pozwalali imigrantom muzułmanom zanieczyszczać i skażać jego kraj. Ludzie postrzegani jako zdrajcy są powszechnie pogardzani i stygmatyzowani. Biorąc pod uwagę, jak bardzo ludzie, jako zwierzęta społeczne, inwestują w swoje grupy i są od nich zależni, zdrada grupy jest postrzegana jako jedna z najgorszych rzeczy, jaką można zrobić. Przypuszczam, że Breivik postrzegał liberalną politykę swojego kraju jako zdradę swojego narodu, więc zaatakował tę politykę i osoby w nią zaangażowane.
Co sprawia, że ktoś taki jak Breivik pęka i decyduje się na użycie przemocy?
To normalne, że ludzie nadmiernie postrzegają zagrożenia; nasz umysł jest zaprojektowany tak, aby błądzić w tym kierunku. To również normalne, że w obliczu zagrożeń, o których mówiliśmy, ludzie doświadczają takich emocji jak gniew, obrzydzenie i strach. Ale to, że stereotypowo postrzegamy grupy jako stwarzające pewne zagrożenia i żywimy wobec nich pewne uprzedzenia, nie oznacza, że postępujemy zgodnie z tymi stereotypami i uprzedzeniami w sposób ekstremalny. To po prostu nie ma sensu, a normalny umysł zazwyczaj waży konsekwencje angażowania się w takie zaplanowane, ekstremalne działania. Podejrzewam, że Breivik, i inni podobni mu ekstremiści, posiadają znacznie niższy próg postrzegania innych jako zagrożenia, a być może także znacznie bardziej intensywną reakcję emocjonalną na te spostrzeżenia. Co więcej, dla kogoś takiego jak on, możliwość głębokiego zanurzenia się w mediach o podobnych poglądach, w sieci lub w inny sposób, oraz spędzania czasu z osobami o podobnych poglądach, może znacząco wzmocnić jego poczucie zagrożenia i przekonanie, że trzeba coś z tym zrobić. Jak większość rzadkich, ekstremalnych zachowań, wymaga to idealnej burzy – psychologicznego usposobienia ukształtowanego przez geny i środowisko, w połączeniu z bieżącymi doświadczeniami, okolicznościami i możliwościami.
Jakie są sposoby zwalczania tego rodzaju uprzedzeń?
Uprzedzenia wobec nowych grup imigrantów są naturalnym aspektem naszej psychologii. Jednak to, co naturalne, nie zawsze jest dobre i możemy próbować zmniejszyć skłonności do tych uprzedzeń, które uważamy za moralnie problematyczne. Na przestrzeni dziejów grupy imigrantów, które kiedyś były napiętnowane, bardzo często w końcu zostają zaakceptowane przez społeczeństwo, ponieważ ludzie zaczynają rozumieć, że w rzeczywistości nie stanowią one takiego zagrożenia, za jakie kiedyś były uważane. Pomaga to, gdy grupy imigrantów zaczynają przyjmować normy i praktyki obowiązujące w ich nowych domach, a redukcja percepcji zagrożeń jest jeszcze większa, gdy ludzie zaczynają tworzyć przyjaźnie ponad podziałami grupowymi.
Jak pomagają przyjaźnie?
Przyjaźń pociąga za sobą współzależne interakcje z innymi – dzielenie się, zmiany, ujawnianie siebie i tym podobne – i takie działania ujawniają, że wiele zagrożeń, których istnienia początkowo się spodziewano, może wcale nie istnieć. Z przyjaźnią wiąże się również poczucie „my”, poczucie, że dana osoba jest taka jak ja, że dzielimy coś ważnego i możemy jej zaufać. Posiadanie bliskiego przyjaciela, który jest członkiem innej grupy, dostarcza modelu, że grupa może nie być tak groźna, jak początkowo sądzono. W miarę jak członkowie grup wchodzą ze sobą w większą interakcję, wzrasta prawdopodobieństwo, że nawiążą przyjaźnie, a to przyspieszy redukcję uprzedzeń.
Czy możemy zapobiec przekształcaniu się uprzedzeń w przemoc?
Nie jestem pewna, czy kiedykolwiek będziemy w stanie wyeliminować takie rzadkie akty przemocy, jakie widzieliśmy w Norwegii. Jestem jednak nieco bardziej optymistyczny, że będziemy w stanie rozwinąć behawioralne i polityczne „technologie”, aby zredukować lub przynajmniej opanować bardziej typowe uprzedzenia międzygrupowe, które charakteryzują całe nasze codzienne życie.