Woordenboekdekking van ‘heavens to Betsy’
Christine Ammer, The Facts on File Dictionary of Clichés, tweede editie 2006) heeft deze korte vermelding voor “heavens to Betsy”:
heavens to Betsy Een uitdrukking van verbazing, Deze versie van FOR HEAVEN’S SAKE, die Charles E. Funk goed genoeg vond om te gebruiken als titel van een van zijn boeken , komt uit het negentiende-eeuwse Amerika en verscheen voor het eerst in druk in 1892. Het is misschien aan het uitsterven.
Robert Hendrickson, The QPB Encyclopedia of Word and Phrase Origins, vierde editie (2008) draagt deze beoordeling bij:
heavens to Betsy! Niemand heeft de oorsprong kunnen achterhalen van deze oude uitroep van verrassing, vreugde of zelfs ergernis. Etymoloog Charles Earle Funk deed zijn uiterste best en wijdde verschillende pagina’s aan de uitdrukking in zijn gelijknamige boek. “Mogelijk was de uitdrukking bekend in de tijd van de Revolutionaire Oorlog,” schrijft hij, “maar ik betwijfel het. Evenmin denk ik, zoals sommige vrienden hebben gesuggereerd, dat het op enigerlei wijze betrekking had op de maker van de eerste Amerikaanse vlag, Betsy Ross. Het is veel waarschijnlijker dat het op de een of andere manier is afgeleid van het geweer of pistool van de grensbewoner, dat hij, om onbekende redenen, altijd liefkozend Betsy noemde. However, despite exhaustive research, I am reluctantly forced to resort to the familiar lexicographical locution ‘Source unknown.'”
Funk’s verwijzing naar Betsy als een bekende naam voor een geweer van een grensbewoner vindt steun in Mitford Mathews, A Dictionary of Americanisms on Historical Principles (1951):
betsy, n. 1. (pet) Een populaire spreektaal voor een favoriet geweer. Ook oude Betsy. 1856 Spirit of Age (Sacramento) 4 nov. 3/1 Laat ze die cheque maar tegen me opstrijken en als ik niet schiet, waarom zal die ouwe Betsy dan niet gaan blizzeren.
De tweede betekenis van betsy die in dit woordenboek wordt gegeven, is trouwens als een afkorting van betsy bug, wat “knijpkever” betekent (een term die verwees naar oorwurmen in het zuiden van Texas, waar ik opgroeide).
Harold Wentworth, American Dialect Dictionary (1944) heeft dit voor “heavens to Betsy”:
Heavens to Betsy! 1914 Maine, n N H. Actueel. Veel voorkomend bij vrouwen.
Wentworths vermelding is in wezen een reproductie van de notitie over de uitdrukking in “Rural Locutions of Maine and Northern New Hampshire,” in Dialect Notes (1914). Een volgend artikel in Dialect Notes (1917) beweert dat in New England de uitdrukking af en toe kan worden weergegeven als “heifer to betsy” of “hevings to Betsy”. En E.C. Hills, “Exclamations in American English” in Dialect Notes (1924) noemt “heavens to Betsy” als een uitroep van “surp.”
Eerdere in-de-wilde-gevallen van ‘heavens to Betsy’
Het vroegste geval van deze uitdrukking dat ik heb kunnen vinden, komt uit “Readables” (een reeks ongerelateerde korte humoristische observaties) in de Fremont Weekly Journal (22 juli 1870):
Heavens to Betsy, but wasn’t it hot sparking last Sunday night. Degenen die het probeerden, zeiden van wel.
De vroegste Google Books-match voor de exacte uitdrukking komt uit “Cal Culver and the Devil” in Harper’s New Monthly Magazine (september 1878):
Conclusies
Ik bespeur in de twee citaten uit de jaren 1870 (hierboven geciteerd) niets dat suggereert wie of wat de oorspronkelijke Betsy was. De uitdrukking gaat duidelijk veel verder terug in de tijd dan Ammer tien jaar geleden dacht – maar toen had Ammer nog geen databases met boeken en kranten om te raadplegen.
De betekenis van “Hemeltjelief Betsy!” lijkt niet veel te verschillen van “Land sakes!” of “Hemelse dagen!” Als je in het midden van de 19e eeuw een vrouwennaam uit de lucht zou plukken om je verbazing uit te drukken, lijkt “Betsy” net zo’n goede gok als “Molly” of “Aggie” of “Annie”. Maar welke naam je ook kiest, mensen 150 jaar later zouden heel goed zichzelf knock-out kunnen slaan in een poging om de oorspronkelijke persoon met die naam te identificeren die de uitdrukking inspireerde.
Update (23 januari 2021): Een voorbeeld van de uitdrukking uit 1857
Een zoekactie in de Hathi Trust database van boeken en tijdschriften levert een voorbeeld op van “Heavens to Betsy” uit 1857, dertien jaar eerder dan de oudste Elephind krantendatabase match die hierboven is genoteerd.
Van Frederick Saunders, “The Serenade: A Tale of Revenge,” in Ballou’s Dollar Monthly Magazine (mei 1857):
De twee samenzweerders naderen nu het huis met voorzichtige tred, en trachten zich een weg te banen naar de achterzijde van het gebouw. De nacht is donker, zoals ik al eerder heb gezegd, en ze zien geen nieuwe Manilla waslijn die strak over het gazon is gespannen, totdat Bob, die zijn hoofd heeft opgeheven om de ramen van de tweede verdieping te bekijken, terwijl hij schuin nadert, op een slimme manier in zijn nek wordt gezaagd.
“Lieve hemel!” roept hij uit, zijn hand op zijn keel kloppend, “Ik heb mijn hoofd afgehakt!”
“Niet helemaal,” anders zou je niet hard genoeg schreeuwen om de doden wakker te maken,” antwoordt Dick. “Maar ik snurk naar bonen, chummy, dit is precies wat we willen; het is recht onder hun raam; het kan niet worden verbeterd tegen elke prijs.”
Wederom biedt het fragment geen reden om de keuze van “Betsy” te koppelen aan een bepaalde persoon of ding – maar het duwt het papierspoor van de zin terug naar bijna het midden van de negentiende eeuw.