Wybitny teolog i pisarz kościelny z III wieku; ur. prawdopodobnie w Kartaginie, ok. 160 r.; zm. po 220 r. Był synem centuriona w służbie prokonsula Afryki. Quintus Septimus Florens Tertullianus otrzymał doskonałe wykształcenie, głównie w zakresie retoryki i prawoznawstwa, a zawodowo był adwokatem w sądach prawniczych Rzymu. Obecnie panuje powszechna zgoda, że należy go utożsamiać z prawnikiem Tertulianem, którego fragmenty pism są cytowane w Pandektach.
Kariera i charakter. Nawrócony na chrześcijaństwo (ok. 195), Tertulian został instruktorem katechumenów w Kartaginie i w związku z tym urzędem rozpoczął karierę literacką. Już w 206 r. jego nauczanie zaczęło odzwierciedlać idee montanistyczne, a ok. 212 lub 213 r. zerwał z Kościołem i połączył siły z montanizmem w Afryce, stając się przywódcą ugrupowania znanego później jako Tertulianiści. Z pewnością był żonaty; czy był księdzem, pozostaje kwestią sporną.
Według św. jerome (De Viris illustribus 53) miał dożyć sędziwego wieku: „fertur vixisse usque ad decrepitam aetatem”. Nie ma dowodów na to, że przed śmiercią powrócił do Kościoła. Partia, którą założył, istniała jeszcze przez około 200 lat, a jej ostatnią resztkę pojednał z Kościołem św. au gustine (ok. 400 r.).
Tragiczny przebieg życia Tertuliana był w dużej mierze zdeterminowany wadami jego własnego charakteru. Tertulian był ekstremistą. Opowiada, że jako młody człowiek „wysączył kielich żądzy do dna” i że miał zamiłowanie do niemoralnych zabaw i krwawych widowisk na arenie; prawdopodobnie został wtajemniczony w misteria Mitry; i wyznaje, że często cudzołożył. Nie jest bezzasadne przypuszczenie, że przesadny ascetyzm jego późniejszych poglądów wynikał, przynajmniej częściowo, z reakcji obrzydzenia wobec rozwiązłości jego wcześniejszego życia.
Pierre DeLabriolle mówi o jego „manii” na punkcie dyscypliny; dobrze znany jest sonet Matthew Arnolda o „surowym Tertulianie”; w słynnym oskarżeniu Gibbona jest on niewiele lepszy od sadysty; dwudziestowieczny analityk, Bernhard Nisters, odwołuje się do schizoidalnych cech temperamentu Tertuliana i sugeruje, że jego rygoryzm, nietolerancja, dyskusyjny nonkonformizm i gwałtowna reakcja na sprzeciw zbliżają się do paranoi. Takie oceny są same w sobie przesadzone. Charakter Tertuliana był trudny, ale nie był chory. Był człowiekiem o żarliwym temperamencie, namiętnym, dumnym i niezdolnym do kompromisu z prawdą, jaką widział. To prawda, że był niecierpliwy i drażliwy, ale równie prawdziwe jest to, że był na tyle uczciwy, by przyznać się do tego we wstępie do swojego pięknego traktatu De patientia. Tertulian był człowiekiem o silnych przekonaniach i wielkiej żarliwości moralnej. Przez swój nadmierny rygoryzm przyjął skrajną ascezę, która wypaczyła jego charakter i zrujnowała mu życie. John Henry Newman napisał, że niecierpliwość jest grzechem pierworodnym heretyków; o nikim nie można tego powiedzieć z większą prawdą niż o Tertulianie.
Geniusz literacki. Tertulian był geniuszem literackim, największym pisarzem chrześcijańskim na Zachodzie przed św. Augustynem i jednym z największych w całym okresie patrystycznym. Augustyna i jednym z największych w całym okresie patrystycznym. Te same cechy, które doprowadziły do jego upadku, przyczyniły się do wigoru i wysoce oryginalnej jakości jego prozy. Doskonale ilustruje on prawdę Buffonowskiego dictum, że styl jest człowiekiem. Tertulian znał reguły retoryki i potrafił komponować starannie według tych reguł, gdy odpowiadało to jego celom. Był jednak postacią zbyt niezależną, by związać się konwencjonalnymi formami.
Tertulian był pisarzem o cudownej płodności i pomysłowości, obdarzonym rzadko spotykaną wśród wczesnochrześcijańskich pisarzy celnością wypowiedzi. Układał jeden epigram, jeden apothegm za drugim. Uwielbiał paradoks i reductio ad absurdum. Punty i gra słów są rozsiane po wszystkich jego pismach. Miał wielką siłę inwektyw i geniusz do obmawiania. Sarkazm był jedną z jego ulubionych broni. Prawie zawsze pisał jak człowiek rozgniewany i nawet jego traktaty o cnotach chrześcijańskich mają charakter polemiczny. taktyka nazwał „pierwszorzędnym gadułą i kłamcą”; arystotelesa „nędznym wynalazcą dialektyki”; marcjona „szczurem z Pontu, który gryzie Ewangelie”. Tagi z jego pism znane są wszystkim. „Co Ateny mają wspólnego z Jerozolimą?”. „Krew chrześcijan jest nasieniem”. „To jest pewne, ponieważ jest niemożliwe”. „Wiara jest cierpliwością z zapaloną lampą”. „Bóg jest wielki, gdy jest mały”. „Anima naturaliter Christiana”. Lista nie ma końca.
Tertulian jest najbardziej cytowanym ze wszystkich starożytnych pisarzy chrześcijańskich, a jednak, choć jest często cytowany, rzadko cytuje się go obszernie. Dzieje się tak dlatego, że miał on dar raczej do frazy niż do akapitu, a także dlatego, że większość czytelników łatwiej docenia jego dowcip niż śledzi jego argumenty.
Trudność łaciny Tertuliana jest notoryczna, a wzmianki o niej pojawiają się już u Laktancjusza i św. Jerome. Dziwnie pomyślane kombinacje słów i zwrotów, bardzo fantazyjne metafory, kryptyczne aluzje, wielokrotne nawiasy i antytezy, asyndeton, elipsa („Quot verba, tot sententiae” – to osąd Wincentego z lÉrins), wyjątkowe słownictwo (u Tertuliana jest prawie tysiąc neologizmów), a przede wszystkim niemal zadyszana zwięzłość przyczyniają się do niejasności jego stylu. Jest on, bez wątpienia, najtrudniejszym ze wszystkich łacińskich prozaików, a jednak tak kompetentny krytyk jak DeLabriolle stwierdził, że po nabyciu smaku jego ostrej prozy wszyscy inni łacińscy pisarze, łącznie z Tacytem, wydają się mdli; a profesor Wright uważa go za jednego z pięciu łacińskich pisarzy, którzy wywarli największy wpływ na rozwój języka.
Piśmiennictwo. Zachowało się trzydzieści jeden autentycznych traktatów Tertuliana. Pięć innych przypisywanych mu jest fałszywych, a co najmniej dwanaście zaginęło, w tym trzy z czterech napisanych pierwotnie w języku greckim. O wpływie i popularności tych pism w okresie patrystycznym świadczy częstotliwość, z jaką są one cytowane – często bez potwierdzenia – przez późniejszych pisarzy chrześcijańskich na Zachodzie.
Zbiory jego traktatów powstały bardzo wcześnie. Święty Jerome relacjonuje, że Cyprian „nigdy nie przeszedł dnia bez przeczytania jakiejś części dzieł Tertuliana”; a jego codzienna prośba „Da magistrum” (Daj mi Mistrza) sugeruje, że miał w swoim posiadaniu zbiór pism Tertuliana. Jak wiele takich zbiorów pozostało po potępieniu dzieł Tertuliana przez tzw. dekret gelazjański, nie sposób powiedzieć.
Oficjalny sprzeciw Kościoła wobec nauczania Tertuliana jest odpowiedzialny, przynajmniej częściowo, za wadliwą tradycję tekstową jego dzieł. Fakt, że pomimo tej opozycji na początku średniowiecza istniało co najmniej sześć różnych zbiorów pism Tertuliana, ujawnia liberalizm, który nie zawsze był uznawany za charakterystyczny dla tego okresu. Dzieła Tertuliana można sklasyfikować jako (1) apologetyczne, (2) kontrowersyjne i (3) traktaty o dyscyplinie chrześcijańskiej i ascetyzmie.
Apologetyka. Jego Apologia jest jednym z wielkich klasyków starożytnej literatury chrześcijańskiej. Została napisana w roku 197, wkrótce po jego nawróceniu i na długo przed tym, jak montanizm stał się poważnym czynnikiem w jego życiu. Dzieło to jest żarliwą obroną prawdy chrześcijaństwa. Zostało skierowane do zarządców prowincji Imperium Rzymskiego, a jego głównym celem było udowodnienie niesprawiedliwości prześladowań skierowanych przeciwko chrześcijanom. Prześladowania te wynikały z niewiedzy, błędnych wyobrażeń i strachu. Apologia Tertuliana w błyskotliwy sposób dowodzi, że polityka stosowana podczas prześladowań jest niezgodna z procedurą regularnie stosowaną w sprawach karnych rozpatrywanych przez rzymskie sądy. Pokazuje, że popularne oskarżenia chrześcijan o potajemne okrucieństwa, świętokradztwo i nielojalność są fałszywe; że życie i kult chrześcijański są nienaganne; i że chrześcijaństwo, dalekie od bycia zagrożeniem dla państwa, jest w rzeczywistości jednym z największych źródeł jego siły z powodu dobrego moralnego życia, jakie prowadzą chrześcijanie, i dlatego, że chrześcijaństwo dostarcza sankcji dla przestrzegania prawa, do której pogaństwo nigdy nie może się wznieść.
Polemika. Zauważono już, że pisarstwo Tertuliana ma charakter niemal wyłącznie polemiczny. Jego traktaty apologetyczne dotyczą obrony chrześcijaństwa przed atakami pogaństwa i niewierności. Jego dzieła kontrowersyjne, w technicznym sensie słowa kontrowersyjne, bronią prawdy katolickiej przed atakami herezji. Najważniejsze z nich to De praescriptione hereticorum, Adversus Marcionem, Adversus Praxean i De anima; spośród nich De praescriptione (ok. 200) jest klasą samą w sobie.
Praescriptio było terminem technicznym w prawie rzymskim dla określenia formy obrony, w której strona procesowa, w oświadczeniu poprzedzającym brief (praescribere ), zgłaszała zastrzeżenia do niektórych aspektów sprawy przeciwnika i w ten sposób próbowała doprowadzić do odrzucenia sprawy z sądu, zanim doszło do procesu. Forma praescriptio, którą zajmuje się Tertulian, to forma longa possessio. Heretycy chcą wykazać prawdziwość swojego stanowiska na podstawie Pisma Świętego. Kościół natychmiast się temu sprzeciwia. Heretycy nie mają prawa odwoływać się do Biblii, ponieważ Biblia jest księgą Kościoła i od początku była księgą Kościoła. Treść objawienia nie znajduje się nigdzie indziej, jak tylko w Kościołach założonych przez Apostołów, ponieważ Kościoły otrzymały Ewangelię od Apostołów, czy to viva voce, czy na piśmie; Apostołowie otrzymali ją od Chrystusa, a Chrystus od Boga (De praescr. 21). Dlatego nie można przyjąć żadnej doktryny, która byłaby sprzeczna z nauczaniem Kościołów apostolskich.
Heretycy, którzy próbują bronić takiej doktryny, argumentując na podstawie Pisma Świętego, mylą się pod dwoma względami: po pierwsze dlatego, że są innowatorami – prawda katolicka była w posiadaniu od początku, a prawda jest zawsze wcześniejsza od błędu; po drugie dlatego, że są rabusiami – kłusują na własności, która należy tylko do Kościoła.
Dyscyplina i asceza. Traktaty Tertuliana na temat chrześcijańskiej dyscypliny i ascezy, zwłaszcza te, które napisał w okresie pół-montanistycznym i montanistycznym, są najmniej zadowalające ze wszystkich jego dzieł. Często mówi się, że Tertulian był dobrym logikiem, ale kiepskim kazuistą. Jest to przenikliwa ocena i bardzo pomaga w dokładniejszym, jeśli nie bardziej przychylnym, zrozumieniu człowieka i jego dzieła. W sferze abstrakcyjnych idei, w apologetyce i w tym, co dziś nazywamy teologią dogmatyczną lub systematyczną, Tertulian jest wzorem zdrowego rozsądku i obiektywizmu. Ale kiedy pojawiają się kwestie dotyczące postępowania, z powodów, które tkwią głęboko we wpływach, jakie ukształtowały jego charakter, wydaje się on tracić wszelkie poczucie proporcji, wszelkie uznanie dla siły argumentu. Jego purytańskie uprzedzenia biorą górę i właśnie wtedy porzuca rozum na rzecz emocji.
Sztywny kodeks moralny Tertuliana jest najbardziej widoczny w takich traktatach jak De spectaculis (ok. 197-202), który zabrania chrześcijanom uczęszczania na wszelkiego rodzaju rozrywki publiczne – zawody sportowe, cyrk, teatr, walki gladiatorów – ponieważ wierzy, że rozrywki te mają swoje źródło w bałwochwalstwie i są źródłem niemoralności. W De cultu feminarum (ok. 197-202) potępia używanie kosmetyków, biżuterii i innych popularnych kobiecych ozdób. Grzech i śmierć, stwierdza się, przyszły na świat przez kobietę, dlatego jedynym właściwym strojem dla kobiety jest strój pokuty i żałoby. Zaabsorbowanie fanatyka szczegółami prawodawstwa pojawia się w De virginibus velandis (przed 207 r.), który mówi kobietom z dokładnością co do centymetra, jak długie mają być ich welony i jaką część głowy i szyi mają zakrywać.
Ewolucja nauczania Tertuliana na temat małżeństwa i ponownego małżeństwa stanowi typową ilustrację stopniowej degradacji jego myśli od katolickiej ortodoksji do ostrej skrajności herezji montanistycznej. Piękny traktat Ad uxorem (ok. 200 r.), skierowany do żony, radzi wdowom, by nie wychodziły za mąż, choć twierdzi, że powtórne małżeństwo nie jest grzechem. W De exhortatione castitatis (ok. 204-212) jego wcześniejsza rada staje się surowym nakazem, a w montanistycznym traktacie De monogamia (ok. 217) piętnuje każde powtórne małżeństwo jako cudzołóstwo, jeden z grzechów głównych, których Kościół nie może rozgrzeszać.
Podobną ewolucję można znaleźć w jego traktatach o pokucie. W katolickim dziele De paenitentia (ok. 203) nie nakłada on żadnych ograniczeń na władzę Kościoła w odpuszczaniu grzechów. Montanista De pudicitia (po 212 lub 213 r.) wprowadza rozróżnienie między grzechami dopuszczalnymi i niedopuszczalnymi, przyznając biskupowi władzę odpuszczania tych pierwszych, ale ograniczając odpuszczanie tych drugich jedynie do Boga.
Erudycja i doktryna. Chociaż Tertulian czasami próbował odpowiadać na pytania metafizyczne, jego dzieła, ogólnie rzecz biorąc, ujawniają, że jego zainteresowania były raczej naukowe niż spekulatywne. Być może był on jednym z najbardziej uczonych ludzi swoich czasów. Była to z pewnością opinia św. Jerome’a, człowieka o ogromnej erudycji; a Wincenty z Lérins, po stwierdzeniu, że Tertulian, spośród wszystkich łacińskich pisarzy chrześcijańskich, jest facile princeps, rzuca wyzwanie swoim czytelnikom, by wymienili kogokolwiek, kto byłby „lepiej zorientowany w rzeczach ludzkich i boskich.”
Jego znajomość literatury, zarówno sakralnej jak i świeckiej, była zdumiewająca. Cytował ponad 100 różnych autorów i był dobrze zaznajomiony nie tylko z obszerną literaturą heretycką tamtych czasów, ale także z wszystkimi wielkimi systemami filozoficznymi świata grecko-rzymskiego.
Teologia. Niemal wszystkie zasadnicze zagadnienia teologii są gdzieś w jego pismach poruszane. Niemożliwe jest, aby w krótkim streszczeniu oddać sprawiedliwość bogactwu, różnorodności i trwałemu znaczeniu jego myśli. Polemizując z Hermogenesem i Marcjonem, z gnostycyzmem i pogaństwem, zajmował się istnieniem i istotą Boga, Jego jednością, Jego stwórczym działaniem i Jego boską opatrznością. Pisze o tradycji i regule wiary, o grzechu pierworodnym i odkupieniu, o łasce i wolnej woli, o Kościele i sakramentach (zwłaszcza o chrzcie i Eucharystii), o modlitwie i kulcie, o zmartwychwstaniu ciała i życiu wiecznym. Jest on jednym z najwcześniejszych świadków nauki Kościoła o zasłudze, zadośćuczynieniu i czyśćcu.
Nikt nie może poznać historii sakramentu pokuty w starożytności chrześcijańskiej, jeśli nie zna traktatów De paenitentia i De pudicitia Tertuliana. Wnikliwie uzasadnione argumenty, za pomocą których w De praescriptione hereticorum broni on nauczycielskiego autorytetu Kościoła, mają wartość po wsze czasy. Posiada on specjalistyczną znajomość Biblii i cytuje ją z zadziwiającą łatwością i częstotliwością. Jego dzieła stanowią nieoceniony materiał źródłowy dla badaczy Pisma Świętego zainteresowanych krytyką tekstualną, historią kanonu, pochodzeniem Biblii łacińskiej i wczesnymi teoriami egzegezy.
W swoim nauczaniu o Trójcy Świętej i Wcieleniu Tertulian wniósł swój najbardziej znaczący wkład do teologii dogmatycznej. Jego język jest niezwykle precyzyjny jak na tak wczesny okres, w którym pisał. Zwłaszcza w Adversus Praxean jego sformułowania są tak trafne, że niektóre z zawartych tam formuł zostały przejęte przez Kościół i są nadal uważane za ostateczne wyrażenie wiary katolickiej. O ile wiadomo, pierwsze użycie łacińskiego słowa trinitas w odniesieniu do Boga znajduje się w Adversus Praxean i De pudicitia Tertuliana. Jako pierwszy użył on terminu persona w kontekście trynitarnym i chrystologicznym, stwierdzając, że Logos jest różny od Ojca jako osoba, a nie jako substancja, a Duch Święty jest „trzecią osobą” w Trójcy (Adv. Praxean 12).
Tertulian stwierdza jednoznacznie, że istnieją dwie natury, jedna ludzka i jedna boska, które są złączone w jednej osobie, Jezusie Chrystusie (Adv. Praxean 27). Dodaje, że te dwie natury pozostają odrębne, pomimo ich zjednoczenia, i podkreśla, że w żadnym sensie nie tworzą one czegoś w rodzaju tertium quid, „jakiejś złożonej istoty powstałej z dwóch substancji”. W ten sposób Tertulian obalił monofizytyzm zanim on powstał. Jego formuła, salva est proprietas utriusque substantiae (Adv. Praxean 27) została zapożyczona przez Leona Wielkiego w jego tomie do Flawiana, a następnie włączona w dosłownym brzmieniu do definicji Soboru Chalcedońskiego. Bardzo możliwe, że Kościół zachodni uniknął spustoszeń spowodowanych kontrowersjami chrystologicznymi, które podzieliły Wschód, ponieważ był zadowolony z chrystologii zawartej w Adversus Praxean Tertuliana.
Błędy. W nielicznych dziedzinach teologii poglądy Tertuliana są, oczywiście, całkowicie nie do przyjęcia. Tak więc, na przykład, jego nauka o Trójcy Świętej ujawnia podporządkowanie Syna Ojcu, które w późniejszej formie arianizmu zostało odrzucone przez Kościół jako heretyckie. Jego poglądy na pochodzenie duszy są zainfekowane traducjanizmem, a jego nauka o Bogu i aniołach jasno pokazuje, że nie był w stanie wyobrazić sobie bezcielesnej substancji. Jego mariologia zawiera wiele godnych podziwu elementów, ale jej wadą jest zaprzeczenie wieczystego dziewictwa Maryi.
Eschatologia Tertuliana jest chiliastyczna, a jego zaabsorbowanie tym, co uważał za bliskość Paruzji, bez wątpienia przyczyniło się do ukształtowania jego poglądów na temat surowej interimsetyki, której wymagał od chrześcijan. Chociaż jego nieufność do ludzkiego rozumu była czasami wyolbrzymiana, trzeba przyznać, że postawił on opozycję między wiarą a filozofią, która jest w uderzającym kontraście do postawy jego aleksandryjskich współczesnych Klemensa i Orygenesa.
Błędy specyficznie montanistyczne, które Tertulian popierał w późniejszym życiu, dotyczyły w większości spraw dyscypliny i ascezy. Nalegał na przykład, że ucieczka w czasie prześladowań była równoznaczna z apostazją, i odrzucał stosunkowo łagodne ustawodawstwo Kościoła afrykańskiego dotyczące postu na rzecz surowych i częstych kserofagii wymaganych przez nowe proroctwo. Poza obszarem moralności, jego najbardziej niebezpieczne błędy montanistyczne polegają na (1) wierze, że wypowiedzi proroków montanistycznych są autentycznym słowem Bożym i (2) jego wadliwej eklezjologii.
Jako montanista, Tertulian utrzymywał, że istnieje wewnętrzny „Kościół Ducha”, który przeciwstawia zewnętrznemu „Kościołowi biskupów” (De pudicitia 21). Uważał, że wszyscy, którzy posiadają Ducha, czy to kapłani, czy świeccy, mają władzę, która w rzeczywistości jest właściwa tylko porządkowi hierarchicznemu; a jego zasada, że nikt nie może przekazywać Ducha poza tymi, którzy Ducha posiadają, potwierdza donatyzm.
Można tylko żałować, że tak wielki talent Tertuliana został poświęcony obronie rygoryzmu i herezji przez tak wiele z jego najbardziej produktywnych lat, i że pomimo wspaniałego wkładu w Kościół, jaki stanowi jego spuścizna literacka, nie można go bez zastrzeżeń polecić chrześcijańskim czytelnikom ani uhonorować miejscem wśród ojców Kościoła.
Bibliografia: Opera, ed. e. dekkers et al. 2 v. (Corpus Christianorum. Series latina 1-2; Turnhout, Belg. 1954); ed. a. re ifferscheid et al, 5 v. in Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum 20 (1890), 47 (1906), 69 (1939), 70 (1942), 76 (1957). b. nisters, Tertullian: Seine Persönlichkeit und sein Schicksal (Münster 1950). h. hoppe, Syntax und Stil des Tertullian (Leipzig 1903). r. braun, Deus christianorum: Recherches sur le vocabulaire doctrinal de Tertullien (Paris 1962). a. d’alÉs, La Théologie de Tertullien (2d ed. Paris 1905). r. e. roberts, The Theology of Tertullian (London 1924). j. morgan, The Importance of Tertullian in the Development of Christian Dogma (London 1928). c. de l. shortt, The Influence of Philosophy on the Mind of Tertullian (London 1933). j. quasten, Patrology, 3 v. (Westminster, Md. 1950-) 2:246-340. o. bardenhewer, Geschichte der altkirchlichen Literatur, 5 v. (Freiburg 1913-32) 2:377-442. e. f. osborn, Tertullian: First Theologian of the West (Cambridge 1997).
.