In het begin van de jaren tachtig maakte Shirley Williams, voormalig staatssecretaris van Onderwijs in de Labourregering van Harold Wilson, mij attent op een opmerkelijk voorbeeld van regionale economische ontwikkeling via werknemersemancipatie, namelijk Mondragon in Baskenland in Spanje.
Toen ik de kans kreeg om zelf een kijkje te gaan nemen, was het onmogelijk om niet onder de indruk te raken van wat toen al de grootste groep van werknemerscoöperaties ter wereld was, en mijn bewondering is bij latere bezoeken, het meest recent eind vorig jaar, alleen maar gegroeid.
Mijn proefschrift uit 1999 en het Mondragon-boek, Jobs of Our Own: Building a Stakeholder Society, geven een gedetailleerd overzicht van de oorsprong van de coöperaties, hoe ze werken en welke resultaten ze hebben bereikt.
Met name hun streven naar uitmuntendheid in de productie en groei van de export, door middel van geavanceerde technologische innovatie, is opmerkelijk.
Ten tijde van mijn eerste bezoek in 1985 waren hun O&D-prioriteiten al industriële robotica, computerondersteunde ontwerp- en controlesystemen, kunstmatige intelligentie en duurzame energiebronnen.
In de nasleep van de wereldwijde financiële crisis geconfronteerd met omstandigheden – waar de werkloosheid nationaal meer dan 25% bedraagt en 53% onder jongeren – heeft Mondragon een indrukwekkende veerkracht getoond door te helpen het werkloosheidsniveau in de Baskische regio onder de helft van het nationale gemiddelde te houden.
Desondanks heeft de aanhoudende economische crisis de coöperaties niet onberoerd gelaten, en hun terugkeer naar groei is pas onlangs op gang gekomen.
Voor het eerst sinds haar oprichting in 1959 heeft Mondragons arbeiders-/consumentencoöperatie Eroski – tot nu toe de grootste en snelst groeiende keten van supermarkten, hypermarkten en winkelcentra in Spanje – verliezen geleden als gevolg van de verminderde vraag van de consument, en pas in het huidige boekjaar verwacht zij weer winstgevend te worden.
Fagor, de grootste fabrikant van huishoudelijke apparaten in Spanje (en ook onderdeel van de coöperatie Mondragon), heeft met succes de produktie met 30 tot 40% weten terug te dringen in verband met de sterke inkrimping van de markt voor duurzame consumptiegoederen.
De kredietunie Caja Laboral van de coöperatieve groep – in feite de op negen na grootste bank van Spanje – herstelt van een daling van de winstgevendheid met 75%.
De essentie van het Mondragon-verhaal is eenvoudig. Wat in 1956 ontstond als een handvol arbeiders in een niet meer gebruikte fabriek, die met handgereedschap en plaatstaal oliegestookte verwarmings- en kookkachels maakten, is vandaag een enorm conglomeraat van zo’n 260 productie-, detailhandels-, financiële, landbouw-, civieltechnische en ondersteunende coöperaties en aanverwante entiteiten, met werkgelegenheid voor 83.800 werknemers en een jaarlijkse omzet van meer dan 20 miljard dollar.
Mondragon-coöperaties zijn nu eigenaar van of joint venture met zo’n 114 plaatselijke en overzeese dochterondernemingen, en zetten zich per geval in voor de omzetting daarvan in werknemersbezit, in overeenstemming met de plaatselijke wetgeving, gebruiken en andere culturele en economische overwegingen.
Als gelijkwaardige mede-eigenaars van hun werkplekken genieten de leden werkzekerheid, samen met individuele kapitaalparticipaties, een evenredige verdeling van de winst en een gelijke inspraak in het bestuur, namelijk één lid, één stem. De bezoldiging binnen de coöperaties is egalitair, waarbij de hoogste bezoldiging, behalve in uitzonderlijke omstandigheden, niet hoger is dan zes en een half keer de laagste bezoldiging.
En de leden delen in één klap in de eigendom van een uniek systeem van secundaire ondersteunende coöperaties, waaruit de primaire of eerstelijnscoöperaties middelen putten, zoals financiële diensten, sociale verzekering, onderwijs en opleiding, en onderzoek en ontwikkeling.
Zo wordt kapitaal voor de uitbreiding van bestaande bedrijven en de oprichting van nieuwe gedeeltelijk geput uit de bank- en sociale-verzekeringsfondsen van de groep en worden werknemers opgeleid tot hoog niveau aan een technologie-universiteit, die zelf als coöperatie is gestructureerd en in heel Spanje studenten aantrekt in disciplines als engineering en metallurgie.
Tekenend voor de hoge prioriteit die de primaire coöperaties aan het concurrentievoordeel van intensief onderzoek en ontwikkeling toekennen, is de uitbreiding van de oorspronkelijke coöperatie ter ondersteuning van onderzoek en ontwikkeling in Ikerlan met dertien zusterondernemingen, die gespecialiseerd zijn in de behoeften van bepaalde aspecten van de fabricage en de productontwikkeling.
Tijdens hun 50-jarige bestaan werden de coöperaties herhaaldelijk geconfronteerd met cyclische economische recessies, waardoor ze over aanzienlijke flexibiliteiten beschikten. Zo kunnen tijdelijk in dienst genomen niet-leden worden uitgesteld totdat de omstandigheden verbeteren.
Leden kunnen afzien van een of meer van hun veertienjaarsalarissen of van de betaling van rente op hun individuele kapitaalrekeningen, of deze uitstellen, of in extreme omstandigheden toestemming geven om hun individuele kapitaalrekeningen op te nemen.
Co-coöperaties waar de vraag afneemt, kunnen leden overplaatsen naar coöperaties waar de vraag toeneemt, zonder dat dit ten koste gaat van hun rechten of aanspraken. En aanvullend kapitaal kan worden verkregen uit centraal beheerde intercoöperatieve solidariteitsfondsen.
Men kan zich afvragen welke lessen voor productiviteit, welzijn op de werkplek en industriële harmonie Australië zou kunnen leren van het Mondragon-bedrijfsmodel.
Details en inschrijving voor de gratis openbare lezing en het Q&A diner met Mondragon woordvoerder, Mikel Lezamiz, zijn te vinden op http://www.eventbrite.com.au/event/4470958758/. Race Mathews keerde onlangs terug van het vijfde van een reeks bezoeken aan Mondragon, die teruggaan tot het midden van de jaren tachtig. Hij is een voormalig federaal parlementslid en staats parlementslid en minister.