Internetowa Encyklopedia Filozofii

Niemiecki teolog, profesor, pastor i reformator kościoła. Luter rozpoczął reformację protestancką, publikując 31 października 1517 r. dziewięćdziesiąt pięć tez. W tej publikacji zaatakował kościelną sprzedaż odpustów. Opowiadał się za teologią, która opierała się na łaskawym działaniu Boga w Jezusie Chrystusie, a nie na ludzkich uczynkach. Niemal wszyscy protestanci w taki czy inny sposób wywodzą swoją historię od Lutra. Stosunek Lutra do filozofii jest złożony i nie powinien być oceniany jedynie na podstawie jego słynnego stwierdzenia, że „rozum jest diabelską dziwką”

Biorąc pod uwagę krytykę filozofii przez Lutra i jego słynne stwierdzenie, że filozofia jest „diabelską dziwką”, łatwo byłoby założyć, że Luter żywił jedynie pogardę dla filozofii i rozumu. Nic nie mogłoby być dalsze od prawdy. Luter wierzył raczej, że filozofia i rozum mają do odegrania ważną rolę w naszym życiu i w życiu wspólnoty. Jednakże uważał również, że ważne jest, aby pamiętać, jakie są te role i nie mylić właściwego użycia filozofii z niewłaściwym.

Właściwie rozumiane i używane, filozofia i rozum są wielką pomocą dla jednostek i społeczeństwa. Niewłaściwie używane, stają się wielkim zagrożeniem dla obu. Podobnie objawienie i ewangelia, gdy są właściwie używane, stanowią pomoc dla społeczeństwa, ale gdy są źle używane, mają smutne i głębokie konsekwencje.

Table of Contents

1. Biografia
2. Teologia
   1. Tło teologiczne: William of Occam
   2. Teologia Krzyża
   3. Prawo i Ewangelia
   4. Deus Absconditus – Bóg ukryty

.

3. Relationship to Philosophy
4. References and Further Reading
   1. Primary Sources
   2. Secondary Sources

1. Biografia

Martin Luter urodził się w rodzinie chłopskiej 10 listopada 1483 r. w Eisleben w Świętym Cesarstwie Rzymskim – na terenie dzisiejszych wschodnich Niemiec. Wkrótce po narodzinach Lutra jego rodzina przeniosła się z Eisleben do Mansfeld. Jego ojciec był stosunkowo dobrze prosperującym górnikiem i hutnikiem, a Mansfeld było większym miastem górniczym. Martin był drugim synem urodzonym przez Hansa i Magarete (Lindemann) Lutherów. Dwóch z jego braci zmarło podczas epidemii dżumy. Jeden inny brat, Jakub, dożył dorosłości.

Ojciec Lutra wiedział, że górnictwo jest zajęciem cyklicznym i chciał większego bezpieczeństwa dla swojego obiecującego młodego syna. Hans Luther postanowił, że zrobi wszystko, co konieczne, aby Martin mógł zostać prawnikiem. Hans zadbał o to, aby Marcin rozpoczął naukę w szkole w Mansfeld prawdopodobnie około siódmego roku życia. W szkole kładziono nacisk na łacinę oraz odrobinę logiki i retoryki. Kiedy Martin miał 14 lat, został wysłany do Magdeburga, aby kontynuować naukę. W Magdeburgu przebywał tylko jeden rok, a następnie zapisał się do szkoły łacińskiej w Eisenach do 1501 roku. W 1501 r. zapisał się na uniwersytet w Erfurcie, gdzie studiował podstawowy kurs dla magistra sztuk (gramatyka, logika, retoryka, metafizyka itd.). Istotne znaczenie dla jego rozwoju duchowego i teologicznego miała główna rola teologii i metafizyki Wilhelma z Occam w programie nauczania w Erfurcie. W 1505 r. wydawało się, że plany Hana Lutra zostaną ostatecznie zrealizowane. Jego syn był o krok od zostania prawnikiem. Plany Hana Lutra przerwała burza z piorunami i ślub.

W lipcu 1505 roku Marcin został złapany przez straszliwą burzę z piorunami. Bojąc się, że umrze, wykrzyknął ślubowanie: „Ocal mnie, Święta Anno, a zostanę mnichem”. Św. Anna była matką Najświętszej Maryi Panny i patronką górników. Większość twierdzi, że to zobowiązanie do zostania mnichem nie mogło pojawić się z powietrza, a raczej reprezentuje doświadczenie intensyfikacji, w którym już sformułowana myśl zostaje rozszerzona i pogłębiona. 17 lipca Luter wstąpił do klasztoru augustianów w Erfurcie.

Decyzja o wstąpieniu do klasztoru była trudna. Marcin wiedział, że bardzo rozczaruje swoich rodziców (co też uczynił), ale wiedział też, że trzeba dotrzymać obietnicy danej Bogu. Poza tym jednak, miał również silne wewnętrzne powody, aby wstąpić do klasztoru. Lutra prześladowała niepewność co do swojego zbawienia (opisuje te niepewności w uderzających tonach i nazywa je Anfectungen lub Afflictions). Klasztor był idealnym miejscem do znalezienia pewności.

Pewność jednak mu się wymykała. Rzucił się z zapałem w życie mnicha. Nie wydawało się to jednak pomocne. W końcu jego mentor powiedział mu, aby w poszukiwaniu pewności skupił się na Chrystusie i tylko na Nim. Chociaż jego niepokoje będą go dręczyć jeszcze przez wiele lat, ziarna jego późniejszej pewności zostały zasiane podczas tej rozmowy.

W 1510 roku Luter podróżował jako część delegacji swojego klasztoru do Rzymu (nie był zbyt zachwycony tym, co zobaczył).W 1511 r. przeniósł się z klasztoru w Erfurcie do klasztoru w Wittenberdze, gdzie po otrzymaniu tytułu doktora teologii został profesorem teologii biblijnej na nowo założonym Uniwersytecie Wittenberskim.

W 1513 r. rozpoczął swoje pierwsze wykłady na temat Psalmów. W wykładach tych zaczyna kształtować się krytyka Lutra wobec otaczającego go świata teologicznego. Później, w wykładach na temat Listu Pawła do Rzymian (w latach 1515/16), krytyka ta staje się bardziej widoczna. To właśnie podczas tych wykładów Luter wreszcie odnalazł pewność, która przez lata mu umykała. Odkrycie, które zmieniło życie Lutra, ostatecznie zmieniło bieg historii Kościoła i historii Europy. W Liście do Rzymian Paweł pisze o „sprawiedliwości Bożej”. Luter zawsze rozumiał ten termin jako oznaczający, że Bóg był sprawiedliwym sędzią, który wymagał ludzkiej sprawiedliwości. Teraz Luter rozumiał sprawiedliwość jako dar Bożej łaski. Odkrył (lub odzyskał) doktrynę o usprawiedliwieniu z samej łaski. To odkrycie rozpaliło go do czerwoności.

W 1517 roku wywiesił na drzwiach kaplicy uniwersyteckiej arkusz z tezami do dyskusji. Te dziewięćdziesiąt pięć tez zawierało druzgocącą krytykę kościelnej sprzedaży odpustów i wyjaśniało podstawy usprawiedliwienia przez samą łaskę. Luter wysłał również kopię tez do arcybiskupa Moguncji Albrechta, wzywając go do zaprzestania sprzedaży odpustów. Albrecht nie był rozbawiony. W Rzymie kardynałowie postrzegali tezy Lutra jako atak na autorytet papieski. W 1518 r. na spotkaniu zakonu augustianów w Heidelbergu Luter przedstawił swoje stanowisko z jeszcze większą precyzją. W Dyspucie Heidelberskiej widzimy oznaki dojrzewania myśli Lutra i nowej jasności wokół jego teologicznej perspektywy – teologii krzyża.

Po spotkaniu w Heidelbergu w październiku 1518 r. legat papieski, Tomasz kardynał Cajetan, kazał Lutrowi odwołać swoje stanowisko. Luter oświadczył, że nie może się wycofać, chyba że jego błędy zostaną mu wytknięte przez odwołanie się do „Pisma Świętego i prawego rozumu”, więc w rzeczywistości nie mógłby się wycofać. Odmowa Marcina Lutra na złożenie rekolekcji spowodowała jego ostateczną ekskomunikę.

Przez cały rok 1519 Luter nadal wykładał i pisał w Wittenberdze. W czerwcu i lipcu tego samego roku uczestniczył w kolejnej debacie na temat odpustów i papiestwa w Lipsku. W końcu, w 1520 roku, papież miał dość. 15 czerwca papież wydał bullę (Exsurge Domini – Powstań Panie), w której zagroził Lutrowi ekskomuniką. Luter otrzymał bullę 10 października. Publicznie spalił ją 10 grudnia.

W styczniu 1521 roku papież ekskomunikował Lutra. W marcu został wezwany przez cesarza Karola V do Wormacji, aby się bronić. Podczas sejmu w Wormacji Luter odmówił odwołania swojego stanowiska. Nie jest pewne, czy rzeczywiście powiedział: „Oto stoję, nie mogę postąpić inaczej”. Wiadomo jednak, że odmówił rezygnacji i 8 maja został objęty zakazem cesarskim. Postawiło to Lutra i jego księcia w trudnej sytuacji. Luter był teraz człowiekiem potępionym i poszukiwanym. Luter ukrywał się na zamku Wartburg do maja 1522 roku, kiedy to powrócił do Wittenbergi. Kontynuował nauczanie. W 1524 r. Luter opuścił klasztor. W 1525 r. ożenił się z Katarzyną von Bora.

Od 1533 r. do śmierci w 1546 r. pełnił funkcję dziekana wydziału teologicznego w Wittenberdze. Zmarł w Eisleben 18 lutego 1546 r.

2. Teologia

a. Tło teologiczne: Wilhelm z Occam

Średniowieczny światopogląd był racjonalny, uporządkowany i syntetyczny. Ucieleśniał go Tomasz z Akwinu. Przetrwał do czasu, gdy kwasy wojny, zarazy, ubóstwa i niezgody społecznej zaczęły trawić jego podstawowe założenie – że świat opierał się na bycie Boga.

Całe życie było ugruntowane w umyśle Boga. W hierarchii bytu, która ustanawia sprawiedliwość, Kościół był rozumiany jako łącznik między tym, co świeckie, a tym, co boskie. Jednak w miarę jak narastały kryzysy późnego średniowiecza, to zapewnienie nie przynosiło już ukojenia.

William z Occam dostrzegł braki systemu Tomasza i odciął większość ontologicznego ugruntowania istnienia. Na jego miejsce Occam wprowadził objawienie i przymierze. Świat nie musi być ugruntowany w jakiejś sztucznej, niepoznawalnej, drabinie Bytu. Zamiast tego należy polegać na wierności Boga. Jesteśmy zależni tylko od Boga.

Ta zależność byłaby straszna i nie do zniesienia bez pewności Bożego przymierza. Jeśli chodzi o Bożą moc absolutną (potentia absoluta), Bóg może zrobić wszystko. Może sprawić, że kłamstwo stanie się prawdą, może uczynić cudzołóstwo cnotą, a monogamię wadą. Jedynym ograniczeniem tej władzy jest konsekwencja – Bóg nie może zaprzeczać swojej własnej istocie. Życie w świecie zarządzanym przez kaprys byłoby straszne; nigdy nie wiedziałoby się, czy postępuje się sprawiedliwie czy niesprawiedliwie. Bóg jednak zdecydował się na określony sposób działania (potentia ordinata). Bóg zawarł przymierze ze stworzeniem i zobowiązał się do szczególnego sposobu działania.

Okam, odrzucając część Tomasza, nie odrzucił całego projektu scholastycznego. On również dokonał syntezy i w dużym stopniu polegał na Arystotelesie. Zależność ta staje się istotna w przymierzowej pobożności usprawiedliwienia. Podstawowym pytaniem dotyczącym usprawiedliwienia jest to, gdzie człowiek znajduje wspólnotę z Bogiem, tzn. skąd wie, że jest przez Niego akceptowany? Logika Arystotelesa nauczyła Tomasza i Occama, że „podobne poznaje się po podobnym”. Zatem zjednoczenie lub społeczność z Bogiem musi mieć miejsce na Bożym poziomie. Jak to się dzieje? Praktyka.

Wszyscy ludzie rodzą się, jak twierdzono, z potencjałem. Nawet jeśli całe stworzenie cierpi pod potępieniem upadku Adama i Ewy, pozostaje w nim boska iskra potencjalności, syntersis. Potencjał ten musi zostać urzeczywistniony. Musi być przyzwyczajony. Habituacja była ważna zarówno dla Tomasza, jak i dla Occama; jednakże Occam nieco modyfikuje Tomasza i ta modyfikacja ma ważne implikacje w poszukiwaniu przez Lutra łaskawego Boga.

Z perspektywy Tomasza boska iskra jest przeniknięta Bożą łaską, dając człowiekowi moc do bycia skruszonym (contritio) i współpracy z Bogiem. Ta współpraca z Bożą łaską zasługuje na Bożą nagrodę (meritum de condign). Jednakże Occam zadał ważne pytanie: jeśli proces rozpoczyna się od Bożego wylania łaski, to czy może on zasługiwać na cokolwiek? Odpowiedział, że nie! Dlatego powinieneś robić to, co potrafisz najlepiej. Czyniąc wszystko, co w twojej mocy, nawet tak minimalne, jak to jest, zasłużysz na (meritum de congruo) napływ łaski: facienti quod in se est Deus non denegat gratiam (Bóg nie odmówi swej łaski nikomu, kto czyni to, co w nim tkwi). Czynienie wszystkiego, co w twojej mocy, oznaczało odrzucenie zła i czynienie dobra.

W tym kontekście przymierza Luter zmagał się z udowodnieniem, że był wystarczająco dobry, aby zasłużyć na Bożą łaskę. Nie udało mu się jednak przekonać samego siebie. Mógł być skruszony, ale czy był wystarczająco skruszony? Ta niepewność dręczyła go (Anfectungen) przez lata.

b. Teologia Krzyża

Próby Lutra, by udowodnić, że jest godny, nie powiodły się. Wciąż dręczyła go niepewność i wątpliwości dotyczące jego zbawienia. W końcu, podczas wykładów na temat Listu Pawła do Rzymian, znalazł ukojenie. Zamiast magazynów zasług, odpustów, przyzwyczajeń i „robienia tego, co jest w nas”, Bóg przyjmuje grzesznika pomimo jego grzechu. Akceptacja jest oparta na tym, kim się jest, a nie na tym, co się robi. Usprawiedliwienie jest raczej nadane niż osiągnięte. Usprawiedliwienie nie jest oparte na ludzkiej sprawiedliwości, ale na sprawiedliwości Bożej – objawionej i potwierdzonej w Chrystusie.

W św. Pawle Luter znalazł wreszcie słowo nadziei. Znalazł wreszcie słowo pewności i odkrył łaskawość Boga. Odkrycie Bożej łaskawości pro me (dla mnie) zrewolucjonizowało wszystkie aspekty życia i myśli Lutra. Odtąd odpowiedzią Lutra na próby jego życia i kryzysy późnego średniowiecza była pewność co do Boga, ale nigdy pewność w ludzkim społeczeństwie.

Tautologią teologii Lutra staje się: trzeba zawsze „pozwolić Bogu być Bogiem”. To uwalnia istoty ludzkie do bycia ludźmi. Nie musimy osiągnąć zbawienia; jest ono raczej darem, który należy przyjąć. Zbawienie jest więc założeniem życia chrześcijanina, a nie jego celem. To przekonanie spowodowało odrzucenie przez niego odpustów i przejście do teologii krzyża (Theologia crucis).

Dlaczego odpusty zostały odrzucone? Mówiąc najprościej, uosabiały one wszystko, co z perspektywy Lutra było złe w Kościele. Zamiast polegać na Bogu, oddawały zbawienie w ręce wędrownych sprzedawców, oferujących odpusty. Ucieleśniają jego odrzucenie wszystkich rodzajów teologii, które opierają się na modelach przymierza.

Znaczenie teologii krzyża polegało na odkryciu biernej sprawiedliwości Boga i modeli teologicznych opartych na Testamencie. Od autora Listu do Hebrajczyków Luter bierze rozumienie Jezusa Chrystusa jako ostatniej woli i testamentu Boga. Bóg zapisał ludzkość w testamencie jako dziedziców Boga i współdziedziców z Chrystusem (zob. Rz 8).

Odrzucenie teologii modelu przymierza i przejście do testamentu jest fundamentalnym aspektem Lutrowej theologia crucis. Jest to odrzucenie jakiegokolwiek rodzaju teologii chwały (theologia gloriae). Odrzucenie teologii chwały ma głęboki wpływ na Lutrową antropologię chrześcijanina.

Odrzucenie to ilustruje niewielka, ale znacząca zmiana antropologii augustyńskiej dokonana przez Lutra. W tym systemie istoty ludzkie są partim bonnum, partim malum lub partim iustus, partim peccare (częściowo dobre/sprawiedliwe, częściowo złe/grzeszne). Celem życia chrześcijanina jest wzrastanie w sprawiedliwości. Innymi słowy, musimy pracować nad tym, by zmniejszać tę stronę równania, która jest zła i grzeszna. W miarę jak zmniejsza się grzech w nas samych, wzrastają dobre i sprawiedliwe aspekty naszej istoty.

Antropologia Lutra jest jednak jawnym i całkowitym odrzuceniem postępu; ponieważ bez względu na to, jak ktoś go rozumie, jest on dziełem i dlatego musi zostać odrzucony. Alternatywna charakterystyka antropologii chrześcijańskiej Lutra brzmiała simul iustus et peccator (jednocześnie sprawiedliwy i grzeszny). Teraz zaczyna on mówić o sprawiedliwości na dwa sposoby: coram deo (sprawiedliwość przed Bogiem) i coram hominibus (przed człowiekiem). Zamiast rozwoju w sprawiedliwości opartego na osobie, czy też wylewu zasług od świętych, osoba jest uznawana za sprawiedliwą przed Bogiem z powodu dzieł Chrystusa. Jednak bez perspektywy Boga i sprawiedliwości Chrystusa, opartej na własnych zasługach – chrześcijanin nadal wygląda jak grzesznik.

c. Prawo i Ewangelia

Rozróżnienie pomiędzy Prawem i Ewangelią jest fundamentalną dialektyką w myśli Lutra. Twierdzi on, że Bóg wchodzi w interakcję z ludzkością na dwa podstawowe sposoby – przez Prawo i Ewangelię. Prawo przychodzi do ludzkości jako nakazy Boga – takie jak Dziesięć Przykazań. Prawo pozwala ludzkiej społeczności istnieć i przetrwać, ponieważ ogranicza chaos i zło oraz przekonuje nas o naszej grzeszności. Cała ludzkość ma pewne zrozumienie prawa poprzez sumienie. Prawo przekonuje nas o naszym grzechu i prowadzi nas do Ewangelii, ale nie jest Bożą drogą do zbawienia.

Zbawienie przychodzi do ludzkości przez Dobrą Nowinę (Ewangelię) Jezusa Chrystusa. Dobrą Nowiną jest to, że sprawiedliwość nie jest żądaniem wobec grzesznika, ale darem dla grzesznika. Grzesznik po prostu przyjmuje ten dar przez wiarę. Dla Lutra głupota odpustów polegała na tym, że myliły one prawo z ewangelią. Twierdząc, że ludzkość musi coś zrobić, aby zasłużyć na przebaczenie, rozpowszechniały one pogląd, że zbawienie raczej się osiąga niż otrzymuje. Duża część kariery Lutra koncentrowała się na dekonstrukcji idei prawa jako drogi do zbawienia.

d. Deus Absconditus – Bóg ukryty

Innym fundamentalnym aspektem teologii Lutra jest jego rozumienie Boga. Odrzucając znaczną część myśli scholastycznej, Luter odrzucił scholastyczne przekonanie o ciągłości między objawieniem a percepcją. Luter zauważa, że objawienie musi być pośrednie i ukryte. Teologia Lutra opiera się na Słowie Bożym (stąd jego wyrażenie sola scriptura – tylko Pismo Święte). Nie opiera się ona na spekulacji czy zasadach filozoficznych, lecz na objawieniu.

Z powodu upadłego stanu ludzkości, nie można ani zrozumieć odkupieńczego słowa, ani zobaczyć Boga twarzą w twarz. Ważna jest tutaj wypowiedź Lutra na temat numeru dwudziestego jego Dysputy Heidelberskiej. Jest to aluzja do Księgi Wyjścia 33, w której Mojżesz stara się ujrzeć chwałę Pana, lecz zamiast tego widzi jedynie jej tylną część. Nikt nie może zobaczyć Boga twarzą w twarz i żyć, dlatego Bóg objawia się na tyłach, to znaczy tam, gdzie wydaje się, że nie powinno Go być. Dla Lutra oznaczało to ludzką naturę Chrystusa, jego słabość, cierpienie i głupotę.

Tak więc objawienie jest widziane raczej w cierpieniu Chrystusa niż w moralnej aktywności czy stworzonym porządku i jest skierowane do wiary. Deus Absconditus jest właściwie dość prosty. Jest to odrzucenie filozofii jako punktu wyjścia dla teologii. Dlaczego? Ponieważ jeśli zaczyna się od filozoficznych kategorii Boga, zaczyna się od atrybutów Boga: tj. wszechwiedzący, wszechobecny, wszechmocny, nieprzenikniony itd. Dla Lutra niemożliwe było zacząć od tego i za pomocą sylogizmów lub innych środków logicznych skończyć z Bogiem, który cierpi na krzyżu w imieniu ludzkości. To po prostu nie działa. Bóg objawiony w krzyżu i poprzez krzyż nie jest Bogiem filozofii, ale Bogiem objawienia. Tylko wiara może to zrozumieć i docenić, logika i rozum – cytując św. Pawła – stają się przeszkodą w wierze, a nie pomocnikiem.

3. Stosunek do filozofii

Zważywszy na krytykę filozofii przez Lutra i jego słynne stwierdzenie, że filozofia jest „diabelską dziwką”, łatwo byłoby założyć, że Luter miał tylko pogardę dla filozofii i rozumu. Nic nie mogłoby być dalsze od prawdy. Luter wierzył raczej, że filozofia i rozum mają do odegrania ważną rolę w naszym życiu i w życiu wspólnoty. Jednakże uważał również, że ważne jest, aby pamiętać, jakie są te role i nie mylić właściwego użycia filozofii z niewłaściwym.

Właściwie rozumiane i używane, filozofia i rozum są wielką pomocą dla jednostek i społeczeństwa. Niewłaściwie użyte, stają się wielkim zagrożeniem dla obu. Podobnie Objawienie i Ewangelia, gdy są właściwie używane, są pomocą dla społeczeństwa, ale gdy są źle używane, mają smutne i głębokie konsekwencje.

Właściwa rola filozofii jest organizacyjna i jako pomoc w zarządzaniu. Kiedy kardynał Cajetan po raz pierwszy zażądał od Lutra odrzucenia dziewięćdziesięciu pięciu tez, Luter odwołał się do Pisma Świętego i prawego rozumu. Rozum może być pomocą dla wiary, ponieważ pomaga wyjaśnić i uporządkować, ale zawsze jest to dyskurs drugiego rzędu. Anzelma, fides quarenes intellectum (wiara szukająca zrozumienia), a nigdy odwrotnie. Filozofia mówi nam, że Bóg jest wszechmocny i niewzruszony; Objawienie mówi nam, że Jezus Chrystus umarł za grzech ludzkości. Tych dwóch rzeczy nie da się pogodzić. Rozum jest diabelską dziwką właśnie dlatego, że zadaje niewłaściwe pytania i szuka odpowiedzi w niewłaściwym kierunku. Objawienie jest jedynym właściwym miejscem, od którego powinna zaczynać się teologia. Rozum musi zawsze zajmować tylne miejsce.

Rozum odgrywa pierwszorzędną rolę w rządzeniu i w większości ludzkich interakcji. Luter twierdził, że rozum jest konieczny dla dobrego i sprawiedliwego społeczeństwa. W rzeczywistości, w przeciwieństwie do większości swoich współczesnych, Luter nie wierzył, że władca musi być chrześcijaninem, a jedynie rozsądnym. Tutaj, w przeciwieństwie do jego dyskusji na temat teologii, to objawienie jest niewłaściwe. Próba rządzenia z wykorzystaniem ewangelii jako wzorca albo zepsułaby rząd, albo zepsułaby ewangelię. Podstawowym przesłaniem ewangelii jest przebaczenie, rząd musi utrzymywać sprawiedliwość. Mylenie tych dwóch kwestii jest tak samo kłopotliwe, jak mylenie ich podczas dyskusji o teologii. Jeśli przebaczenie stanie się dominującym modelem w rządzie, ludzie będą grzeszni, chaos będzie narastał. Jeśli jednak rząd powołuje się na ewangelię, ale działa w oparciu o sprawiedliwość, to ludzie będą wprowadzani w błąd co do właściwej natury ewangelii.

Luter świadomie próbował wyodrębnić właściwe sfery dla objawienia i filozofii lub rozumu. Każda z nich miała właściwą rolę, która pozwalała ludzkości rozwijać się. Nie można zrozumieć stosunku Lutra do filozofii i jego dyskusji o filozofii bez zrozumienia tego kluczowego pojęcia.

4. References and Further Reading

a. Primary Sources

Key Primary Sources in English:

• Luther’s Works (LW), ed. J. Pelikan i H.T. Lehmann. St. Louis, MO: Concordia, and Philadelphia, PA: Fortress Press, 1955 -1986. 55 tomów.
  • Ze wszystkich głównych dzieł Lutra, to jest najlepsze wydanie w języku angielskim. Wkrótce ukaże się na CD-Rom.
• 1513-1515, Wykłady o Psalmach (LW: 10 -11).
  • Najwcześniejsze wykłady Lutra. Są one ważne, ponieważ zaczynamy dostrzegać tematy, które ostatecznie staną się teologią krzyża.
• 1515-1516, Wykłady o Rzymianach (LW: 25).
  • Schematy teologii krzyża stają się nieco bardziej widoczne. Wielu uczonych uważa, że Luter dokonał ostatecznego odkrycia doktryny usprawiedliwienia przez wiarę właśnie podczas tych wykładów.
• 1517, Dziewięćdziesiąt pięć tez (LW: 31).
  • Pierwotny dokument reformacji w Niemczech. Tezy te doprowadziły do ostatecznego zerwania z Rzymem w kwestii odpustów i łaski.
• 1518, Dysputa Heidelberska (LW: 31)
  • Najlepszy przykład rodzącej się teologii Krzyża Lutra.Przeciwstawia on dzieła ludzkie dziełom Bożym w Krzyżu i przez Krzyż oraz ukazuje pustkę ludzkich osiągnięć i znaczenie łaski.
• 1519, Dwa rodzaje sprawiedliwości (LW:31).
  • Podsumowanie jego stanowiska, że sprawiedliwość jest raczej otrzymana niż osiągnięta.
• 1520, Wolność chrześcijanina (LW: 31).
  • Etyka Lutra, w której wyjaśnia on, że „Chrześcijanin jest doskonale wolnym panem wszystkich, nie podlegającym nikomu. Chrześcijanin jest doskonale posłusznym sługą wszystkich, poddanym wszystkich.”
• 1520, Do szlachty niemieckiej (LW: 44).
  • Wezwanie do reformy w Niemczech, podkreśla pewną złożoność myśli Lutra na temat relacji kościoła i państwa.
• 1521, W sprawie litery i ducha (LW: 39).
  • Podsumowanie Prawa i Ewangelii.
• 1522, Przedmowa do Rzymian (LW: 35).
  • Podsumowanie rozumienia przez Lutra usprawiedliwienia przez wiarę.
• 1523, O władzy doczesnej (LW: 45).
  • Najwyraźniej przedstawia doktrynę Lutra o dwóch królestwach.
• 1525, O zniewoleniu woli (LW: 33).
  • W debacie z Erazmem na temat ludzkiej wolności i niewoli grzechu. Luter argumentuje, że ludzkość jest całkowicie związana z grzechem i wyzwolona z tej niewoli jedynie dzięki Bożej łasce.
• 1525, Przeciwko rabującym i mordującym hordom chłopów (LW:45).
  • Pisany przed wojną chłopską, został opublikowany po niej.
• 1530, Większy katechizm (LW:34).
  • Sumowanie doktryny chrześcijańskiej, do wykorzystania w nauczaniu.
• 1531, Ostrzeżenie doktora Marcina Lutra dla jego drogiego niemieckiego ludu (LW:45).
  • Pierwsze wyrażenie przez Lutra prawa do oporu wobec tyranii.
• 1536, Spór o usprawiedliwienie (LW: 34).
  • Dojrzała prezentacja doktryny Lutra na temat usprawiedliwienia.
• 1536, Spór o człowieka (LW: 34).
  • Jego antropologia, ale także daje wgląd w jego rozumienie właściwej roli filozofii i rozumu.

b. Źródła wtórne

Kluczowe źródła wtórne w języku angielskim na temat życia i myśli Lutra:

• Bainton,Roland H.Here I Stand: A Life of Martin Luther. New York: Abingdon-Cokesbury Press, 1950.
  • Najpopularniejsza biografia Lutra, jest do ponownego przeczytania i bardzo dokładna.
• Brecht, Martin. Martin Luther. Trzy tomy. Translated by James L. Schaaf. Philadelphia: Fortress Press, 1985-1993.
  • Autorytatywna biografia Lutra.
• Cameron, Euan. The European Reformation.Oxford: Clarendon Press, 1991.
  • Doskonałe wprowadzenie do epoki reformacji.
• Cargill Thompson,W.D.J. The Political Thought of Martin Luther. Edited by Philip Broadhead. Totowa, NJ: Barnes & Noble Books, 1984.
  • Najlepsza praca na temat teologii politycznej Lutra.
• Edwards, Mark U., Jr. Luther’s Last Battles: Politics and Polemics, 1531-1546.Ithaca: Cornell University Press, 1983.
  • Jedna z niewielu książek, które skupiają się na starszym Lutrze. Jest to doskonałe studium Lutra po Sejmie Augsburskim.
• Forde, Gerhard, O.On Being a Theologian of the Cross: Reflections on Luther’s Heidelberg Disputation, 1518. Grand Rapids, MI: Eerdmans, 1997.
  • Teologia krzyża jest fundamentalną doktryną u Lutra. Forde dokonuje nowego spojrzenia na tę doktrynę w świetle roli Lutra jako pastora.
• George, Timothy. Theology of the Reformers. Nashville: Broadman Press, 1988.
  • Jest to doskonałe wprowadzenie do Lutra i umieszcza jego myśl w dialogu z innymi głównymi reformatorami, tj. Zwinglim i Kalwinem.
• Lindberg, Carter. The European Reformations Oxford: Blackwell Publishers, Ltd., 1996.
  • Najlepsze wprowadzenie do epoki reformacji, obejmuje nie tylko reformatorów, ale także kontekst i kulturę epoki.
• Loewenich, Walter von. Teologia krzyża Lutra, przeł. Herber J.A. Bouman. Minneapolis: Augsburg Publishing House, 1976.
  • Klasyczne dzieło na temat teologii krzyża.
• Lohse, Bernhard. Martin Luther:An Introduction to his Life and Work. Translated by Robert C. Schultz.Philadelphia: Fortress Press, 1986.
  • W formacie podręcznika, jest to niezbędny gotowy odnośnik do Lutra i jego dzieł.
• McGrath, Alister E. The Intellectual Origins of the European Reformation. Oxford: Blackwell Press, 1987.
  • Książka ta obejmuje scholastyczne i nominalistyczne tło reformacji.
• Oberman,Heiko. The Dawn of the Reformation: Essays in Late Medieval and Early Reformation Thought. Edinburgh: T & T Clark, 1986.
  • Klasyk, który umieszcza epokę reformacji w szerszym kontekście późnego średniowiecza i wczesnej epoki nowożytnej.
• Luter: Człowiek między Bogiem a diabłem. Translated by Eileen Walliser-Schwarzbart. New York: Image Books, Doubleday:1982.
  • Doskonała biografia Lutra, która analizuje Lutra w świetle jego poszukiwania łaskawego Boga i jego walki z diabłem.
• Ozment, Steven. The Age of Reform:1250-1550:An Intellectual and Religious History of Late Medieval and Reformation Europe. New Haven:Yale University Press, 1980.
  • Ozment umieszcza reformację w szerszym kontekście i widzi impuls do reformy rozciągający się na to, co zwykle uważa się za epokę wysokiego średniowiecza.
• Pelikan, Jaroslav. The Christian Tradition: A History of the Development of Doctrine. Volume 4: Reformation of Church and Dogma (1300-1700). Chicago: University of Chicago Press, 1984.
  • Część pięciotomowej historii doktryny, Pelikan przygląda się kwestiom doktrynalnym działającym w reformacji. Nie jest tak zainteresowany historią, jak rozwojem teologicznym.
• Rupp,Gordon. Patterns of Reformation. Philadelphia: Fortress Press,1969.
  • Wnikliwe studium szerszych zagadnień poruszanych przez reformację.
• Watson,Philip S. Let God be God! An Interpretation of the Theology of Martin Luther. London: Epworth Press, 1947.
  • Klasyczne studium podkreślające teocentryczny charakter myśli Lutra.

.