Thomas Carlyle

Het bekendste beeld van Carlyle is dat van de ‘bebaarde wijze’ met een doordringende blik.

Thomas Carlyle (4 december 1795 – 5 februari 1881) was een Schotse essayist, satiricus en historicus, wiens geschriften zeer invloedrijk waren tijdens het Victoriaanse tijdperk. Carlyle kwam uit een streng calvinistische familie en zijn ouders verwachtten van hem dat hij het predikambt zou gaan bekleden. Toen hij aan de universiteit van Edinburgh studeerde, verloor hij echter zijn christelijk geloof. Niettemin bleven de calvinistische waarden hem zijn hele leven bij. Deze combinatie van een religieus temperament met verlies van geloof in het traditionele christendom maakte Carlyle’s werk aantrekkelijk voor veel Victorianen die worstelden met wetenschappelijke en politieke veranderingen die de traditionele sociale orde bedreigden.

Carlyle was van mening dat het universum uiteindelijk goed was en geleid werd door een goddelijke wil die werkte door toedoen van helden en leiders. In zijn Sartor Resartus betwistte Carlyle de basis van het conventionele geloof en de geaccepteerde piëten. Hij geloofde dat religie een nieuwe vorm nodig had waarin de essentiële waarheden, die ooit revolutionair waren geweest maar waren vastgeroest, opnieuw nieuw werden gemaakt. Vooruitlopend op het New England transcendentalisme betoogde Carlyle dat geloof alleen geldig kan zijn als het wordt geïnformeerd door de passies van de ziel.

Voor Carlyle ondermijnden individualisme en laissez-faire kapitalisme de gemeenschappelijke menselijke en geestelijke waarden. Hoewel hij politieke, economische en sociale factoren erkende, geloofde hij dat deze krachten in wezen spiritueel waren en geleid moesten worden door leiders met durf en visie. Zijn toenemende vijandigheid tegenover de moderne egalitaire democratie zou de ontwikkeling van het socialisme beïnvloeden, terwijl zijn vasthouden aan de noodzaak van heldhaftig leiderschap, paradoxaal genoeg, bijdroeg aan de latere opkomst van het fascisme. Een laat, berucht racistisch essay waarin hij suggereerde dat de slavernij nooit afgeschaft had mogen worden, verleende steun aan het Amerikaanse slavensysteem en droeg bij aan zijn breuk met liberale hervormers als John Stuart Mill.

Vroeger leven en invloeden

Een jongere Thomas Carlyle

Carlyle werd geboren in Ecclefechan, Dumfries en Galloway, Schotland en genoot zijn opleiding aan de Annan Academy in Annan, Dumfries en Galloway. Hij werd sterk beïnvloed door het sterke calvinisme van zijn familie (en van zijn land). Na zijn studie aan de Universiteit van Edinburgh werd Carlyle leraar wiskunde, eerst in Annan en daarna in Kirkcaldy, waar Carlyle goed bevriend raakte met de mysticus Edward Irving. In 1819-1821 ging Carlyle terug naar de Universiteit van Edinburgh, waar hij een intense geloofscrisis doormaakte en zich bekeerde, die de stof zou leveren voor Sartor Resartus. Hij begon ook diep in de Duitse literatuur te lezen. Carlyle’s denken werd sterk beïnvloed door het Duitse transcendentalisme, in het bijzonder het werk van Gottlieb Fichte. Hij vestigde zich als een expert op het gebied van de Duitse literatuur in een reeks essays voor Frazer’s Magazine, en door het vertalen van Duitse schrijvers, met name Johann Wolfgang von Goethe.

Verschriften

Vroege geschriften

Zijn eerste grote werk, Sartor Resartus (1832) was bedoeld als een nieuw soort boek: tegelijk feitelijk en fictief, ernstig en satirisch, speculatief en historisch. Het leverde ironisch commentaar op zijn eigen formele structuur, terwijl het de lezer dwong het probleem onder ogen te zien waar de ‘waarheid’ te vinden is. De verteller vindt minachting voor alle dingen in de menselijke samenleving en het leven. Hij overweegt het “eeuwige nee” van de weigering, komt tot het “centrum van onverschilligheid”, en omarmt uiteindelijk het “eeuwige ja”. Deze reis van ontkenning naar onthechting naar wilskracht zou later worden beschreven als onderdeel van het existentialistisch ontwaken. Carlyle stelt vast dat de grondslagen voor het gewone geloof en het geloof leeg zijn, dat de mensen opgesloten zitten in holle vormen en verzadigd worden door inhoudsloze genoegens en zekerheden. Zijn verteller komt in opstand tegen de zelfvoldaanheid van zijn tijd en de positieve aanspraken van het gezag. Hij komt er uiteindelijk achter dat woede geen zin aan het leven kan geven, dat hij de eeuwige vraag niet kan beantwoorden door alleen maar alle antwoorden te verwerpen. Uiteindelijk komt hij tot het inzicht dat de zaken van het geloof voor het gewone leven geldig kunnen zijn, als zij worden geïnformeerd door de hartstochten van de ziel en de individuele bevestiging. Hij zoekt een nieuwe wereld waarin de godsdienst een nieuwe vorm krijgt, waarin de wezenlijke waarheden die eens revolutionair en onbetwistbaar waren, opnieuw nieuw worden gemaakt. Sartor Resartus werd aanvankelijk als bizar en onbegrijpelijk beschouwd, maar had een beperkt succes in Amerika, waar het bewonderd werd door Ralph Waldo Emerson, en de ontwikkeling van het New England Transcendentalisme beïnvloedde.

In 1834 verhuisde Carlyle naar Londen en begon zich, dankzij de faam van Sartor Resartus, in een gevierd gezelschap te bewegen. Binnen het Verenigd Koninkrijk werd Carlyle’s succes verzekerd door de publicatie van zijn tweedelige werk The French Revolution, A History in 1837. Nadat het voltooide manuscript van het boek per ongeluk was verbrand door de dienstmeid van de filosoof John Stuart Mill, moest Carlyle weer van voren af aan beginnen. De resulterende tweede versie was gevuld met een hartstochtelijke intensiteit, tot dan toe ongekend in de geschiedschrijving. In een politiek geladen Europa, vol angst en hoop voor revolutie, leek Carlyle’s verslag van de drijfveren en driften die de gebeurtenissen in Frankrijk inspireerden, uiterst relevant. Carlyle’s schrijfstijl benadrukte dit, door voortdurend de nadruk te leggen op de onmiddellijkheid van de actie – vaak met gebruikmaking van de tegenwoordige tijd. Voor Carlyle vroegen de chaotische gebeurtenissen om wat hij ‘helden’ noemde, om controle te krijgen over de concurrerende krachten die in de maatschappij uitbarstten. Hoewel hij het belang van economische en praktische verklaringen voor gebeurtenissen niet ontkende, zag hij deze krachten in essentie als ‘geestelijk’ van aard – de hoop en aspiraties van mensen die de vorm aannamen van ideeën, en die vaak verstard raakten in ideologieën (‘formules’ of ‘Ismen’, zoals hij ze noemde). In Carlyle’s visie konden alleen dynamische individuen gebeurtenissen beheersen en deze geestelijke energieën effectief sturen. Zodra ideologische ‘formules’ de heroïsche menselijke actie vervingen, werd de maatschappij ontmenselijkt.

Deze ontmenselijking van de maatschappij was een thema dat in latere boeken werd voortgezet. In Past and Present (1843) liet Carlyle een toon van conservatief scepticisme horen die later terug te vinden was bij Matthew Arnold en John Ruskin: hij vergeleek het leven van de losbandige negentiende-eeuwse mens met dat van een middeleeuwse abt. Voor Carlyle was de kloostergemeenschap verenigd door menselijke en spirituele waarden, terwijl de moderne cultuur onpersoonlijke economische krachten en abstracte theorieën over menselijke ‘rechten’ en natuurlijke ‘wetten’ vergoddelijkte. Gemeenschappelijke waarden waren aan het instorten in geïsoleerd individualisme en meedogenloos laissez-faire kapitalisme, gerechtvaardigd door wat hij de “sombere wetenschap” van de economie noemde.

Heroes en heldenverering

Deze ideeën waren van invloed op de ontwikkeling van het socialisme, maar aspecten van Carlyle’s denken in zijn latere jaren hebben ook bijgedragen aan de vorming van het fascisme. Carlyle evolueerde naar zijn latere denken in de jaren 1840, wat leidde tot een breuk met vele oude vrienden en bondgenoten zoals Mill en, in mindere mate, Emerson. Zijn geloof in het belang van heroïsch leiderschap kreeg vorm in zijn boek “Heroes and Hero Worship,” waarin hij verschillende soorten helden vergeleek. Voor Carlyle was de held enigszins vergelijkbaar met Aristoteles’ “grootmoedige” mens – iemand die in de volste zin van het woord floreerde. Maar voor Carlyle, in tegenstelling tot Aristoteles, was de wereld gevuld met tegenstrijdigheden waarmee de held moest omgaan. Alle helden zullen gebreken vertonen. Hun heldendom ligt in hun creatieve energie in het aangezicht van deze moeilijkheden, niet in hun morele perfectie. Het bespotten van zo iemand vanwege zijn tekortkomingen is de filosofie van hen die troost zoeken in het conventionele. Carlyle noemde dit ‘valetisme’, naar de uitdrukking ‘no man is a hero to his valet’.

Al deze boeken waren in hun tijd invloedrijk, vooral op schrijvers als Charles Dickens en John Ruskin. Na de Revoluties van 1848 en de politieke onrust in het Verenigd Koninkrijk publiceerde Carlyle echter een verzameling essays, getiteld “Latter-Day Pamphlets” (1850), waarin hij de democratie aanviel als een absurd sociaal ideaal, terwijl hij evenzeer het erfelijk aristocratisch leiderschap veroordeelde. Het laatste was afstompend, het eerste onzinnig: alsof de waarheid kon worden ontdekt door stemmen te vergaren. De regering zou van de bekwaamsten moeten komen. Maar hoe we de bekwaamsten moesten herkennen, en hun leiding moesten volgen, was iets wat Carlyle niet duidelijk kon zeggen.

In latere geschriften trachtte Carlyle gevallen van heldhaftig leiderschap in de geschiedenis te onderzoeken. De “Letters and Speeches of Oliver Cromwell” (1845) presenteerden een positief beeld van Oliver Cromwell: iemand die probeerde orde te scheppen in de tegenstrijdige krachten van hervorming in zijn eigen tijd. Carlyle probeerde Cromwells woorden tot leven te wekken door hem rechtstreeks te citeren en vervolgens commentaar te geven op de betekenis van deze woorden in de onrustige context van die tijd. Opnieuw was dit bedoeld om het ‘verleden’ ‘heden’ te maken voor zijn lezers.

The Everlasting Yea and No

The Everlasting Yea is Carlyle’s naam voor de geest van geloof in God in een uitdrukkelijke houding van helder, resoluut, standvastig en compromisloos antagonisme tegenover het eeuwige Nee, en het principe dat er niet zoiets bestaat als geloof in God behalve in een dergelijk antagonisme tegen de geest die zich tegen God verzet.

Het Eeuwig Nee is Carlyle’s naam voor de geest van ongeloof in God, vooral zoals die zich manifesteerde in zijn eigen, of liever Teufelsdröckh’s, oorlog ertegen; de geest, die, zoals belichaamd in de Mephistopheles van Johann Wolfgang von Goethe, voor altijd ontkent-der stets verneint-de werkelijkheid van het goddelijke in de gedachten, het karakter, en het leven van de mensheid, en er een kwaadaardig genoegen in schept om alles wat hoog en nobel is als hol en nietig te bespotten.

In Sartor Resartus beweegt de verteller zich van het “eeuwige Nee” naar het “eeuwige Ja,” maar alleen door “Het centrum van onverschilligheid,” dat een positie is niet alleen van agnosticisme, maar ook van onthechting. Pas na het verminderen van verlangens en zekerheid en het streven naar een Boeddha-achtige “onverschilligheid” kan de verteller overgaan tot een bevestiging. In sommige opzichten is dit vergelijkbaar met de hedendaagse filosoof Soren Kierkegaard’s “sprong van geloof” in Concluding Unscientific Postscriptum.

Met betrekking tot het bovengenoemde “antagonisme” kan worden opgemerkt dat William Blake beroemd schreef dat “zonder tegenstellingen geen vooruitgang is,” en Carlyle’s vooruitgang van het eeuwige nee naar het eeuwige ja was niet te vinden in het “Centrum van Onverschilligheid” (zoals hij het noemde) maar in Natuurlijk Bovennaturalisme, een Transcendentale filosofie van het goddelijke binnen het alledaagse.

Op grond van Goethe die het Christendom de “Aanbidding van het Verdriet,” en “onze hoogste godsdienst, voor de Zoon des Mensen,” noemde, voegt Carlyle hieraan toe, dit interpreterend, “er is geen nobele kroon, goed gedragen of zelfs slecht gedragen, maar is een kroon van doornen.”

De “Aanbidding van de Stilte” is Carlyle’s naam voor de heilige eerbied voor terughoudendheid in het spreken tot “de gedachte zichzelf in stilte heeft gerijpt, …om je tong in te houden tot er enige betekenis achter ligt om hem te laten kwispelen,” een leer die velen verkeerd begrijpen, bijna moedwillig, lijkt het; stilte is voor hem de baarmoeder waaruit alle grote dingen worden geboren.

Later werk

Carlyle (links) afgebeeld met Frederick Maurice in Ford Madox Brown’s schilderij Work (1865)

Zijn laatste grote werk was het epische leven van Frederick de Grote (1858-1865). Hierin probeerde Carlyle te laten zien hoe een heldhaftig leider een staat kan smeden en een nieuwe morele cultuur voor een natie kan helpen scheppen. Voor Carlyle belichaamde Frederik de overgang van de liberale Verlichtingsidealen van de achttiende eeuw naar een nieuwe moderne cultuur van geestelijke dynamiek: belichaamd door Duitsland, zijn denken en zijn politiek. Het boek is vooral beroemd om zijn levendige weergave van Frederiks veldslagen, waarin Carlyle zijn visie van een bijna overweldigende chaos, beheerst door geniaal leiderschap, overbrengt. De inspanning die het schrijven van het boek met zich meebracht eiste echter zijn tol van Carlyle, die steeds depressiever werd en aan verschillende waarschijnlijk psychosomatische kwalen leed. De gemengde ontvangst droeg ook bij aan Carlyle’s verminderde literaire produktie.

Latere geschriften waren over het algemeen korte essays, die vaak wezen op de verharding van Carlyle’s politieke positie. Zijn beruchte racistische essay “An Occasional Discourse on the Nigger Question” suggereerde dat de slavernij nooit afgeschaft had mogen worden. Het had de orde gehandhaafd, en dwong mensen te werken die anders lui en roekeloos zouden zijn geweest. Hierdoor – en door Carlyle’s steun aan de repressieve maatregelen van gouverneur Edward Eyre in Jamaica – vervreemdde hij nog meer van zijn oude liberale bondgenoten. Eyre was beschuldigd van brute lynchpartijen tijdens het onderdrukken van een opstand. Carlyle richtte een comité op om Eyre te verdedigen, terwijl Mill zich inzette voor zijn vervolging.

Privé-leven

Carlyle had een aantal romantische verbintenissen voordat hij met Jane Welsh trouwde. De meest opvallende waren met Margaret Gordon, een leerling van zijn vriend Edward Irving. Zelfs nadat hij Jane had ontmoet, werd hij verliefd op Kitty Kirkpatrick, de dochter van een Britse officier en een Indiase prinses. William Dalrymple, auteur van White Mughals, suggereert dat de gevoelens wederzijds waren, maar dat de sociale omstandigheden het huwelijk onmogelijk maakten, omdat Carlyle toen arm was. Zowel Margaret als Kitty zijn voorgesteld als het origineel van “Blumine,” Teufelsdröch’s geliefde, in Sartor Resartus.

Carlyle trouwde in 1826 met Jane Welsh, maar het huwelijk was zeer ongelukkig. De brieven tussen Carlyle en zijn vrouw zijn gepubliceerd, en daaruit blijkt dat het paar een genegenheid voor elkaar had die werd ontsierd door veelvuldige ruzies. Hun persoonlijke relaties zijn de oorzaak van veel speculaties door biografen, maar het paar was blijkbaar celibatair.

Carlyle vervreemdde steeds meer van zijn vrouw. Hoewel zij al enige tijd invalide was, kwam haar dood (1866) onverwacht en stortte hem in wanhoop, waarin hij zijn zeer zelfkritische Reminiscences of Jane Welsh Carlyle schreef. Dit werd na zijn dood gepubliceerd door zijn biograaf James Anthony Froude, die ook zijn overtuiging openbaar maakte dat het huwelijk ongehuwd was. Deze openhartigheid was ongehoord in de gewoonlijk respectvolle biografieën uit die tijd. Froude’s opvattingen werden aangevallen door Carlyle’s familie, vooral door zijn neef, Alexander Carlyle. De biografie in kwestie was echter in overeenstemming met Carlyle’s eigen overtuiging dat de gebreken van helden openlijk besproken moesten worden, zonder afbreuk te doen aan hun prestaties. Froude, die door Carlyle zelf was aangewezen als zijn toekomstige biograaf, was zich terdege bewust van deze overtuiging.

Na de dood van Jane Carlyle in 1866 trok Thomas Carlyle zich gedeeltelijk terug uit de actieve samenleving. Hij werd benoemd tot rector van de Universiteit van Edinburgh. The Early Kings of Norway: Also an Essay on the Portraits of John Knox verscheen in 1875.

Bij Carlyle’s dood op 5 februari 1881 in Londen werd het mogelijk gemaakt dat zijn stoffelijk overschot in Westminster Abbey werd bijgezet, maar zijn wens om naast zijn ouders in Ecclefechan te worden begraven werd gerespecteerd.

Invloed

Thomas Carlyle is opmerkelijk zowel voor zijn voortzetting van oudere tradities van de Tory satirici van de achttiende eeuw in Engeland als voor het smeden van een nieuwe traditie van Victoriaanse tijdperk kritiek op de vooruitgang. Sartor Resartus kan gezien worden als een uitbreiding van de chaotische, sceptische satires van Jonathan Swift en Laurence Sterne en als een aankondiging van een nieuw standpunt over waarden. Carlyle’s misantropische professor-verteller vindt de wereld hol en ontdekt dat er een revolutie van de geest nodig is. In één opzicht is deze resolutie in overeenstemming met het geloof van de romantiek in revolutie, individualisme en hartstocht, maar in een ander opzicht is het een nihilistische en persoonlijke oplossing voor de problemen van het moderne leven, die geen gebaar maakt naar een bredere gemeenschap.

Latere Britse critici, zoals Matthew Arnold, zouden op dezelfde manier de menigte en de naïeve beweringen van vooruitgang aan de kaak stellen, en anderen, zoals John Ruskin, zouden de onophoudelijke beweging van het tijdperk naar industriële productie verwerpen. Maar weinigen zouden Carlyle volgen in een enge en eenzame resolutie, en zelfs degenen die helden zouden gaan prijzen, zouden niet zo meedogenloos zijn voor de zwakken.

Carlyle is ook belangrijk omdat hij de Duitse Romantische literatuur in Groot-Brittannië heeft helpen introduceren. Hoewel Samuel Taylor Coleridge ook een voorstander was geweest van Friedrich Schiller, zouden Carlyle’s inspanningen ten behoeve van Schiller en Goethe vruchten afwerpen.

Carlyle maakte ook een gunstige indruk op sommige slavenhouders in de zuidelijke staten van de Verenigde Staten. Zijn conservatisme en kritiek op het kapitalisme werden enthousiast herhaald door degenen die de slavernij wilden verdedigen als alternatief voor het kapitalisme, zoals George Fitzhugh.

De reputatie van Carlyle’s vroege werk bleef hoog gedurende de negentiende eeuw, maar daalde in de twintigste eeuw. Zijn reputatie in Duitsland was altijd hoog, vanwege zijn promotie van het Duitse denken en zijn biografie van Frederik de Grote. Friedrich Nietzsche, wiens ideeën in sommige opzichten vergelijkbaar zijn met die van Carlyle, was afwijzend over zijn moraliseren en noemde hem in Beyond Good and Evil een “nietszeggende warhoofd”, en beschouwde hem als een denker die er niet in slaagde zichzelf te bevrijden van de bekrompenheid die hij juist beweerde te veroordelen. Carlyle’s afkeer van democratie en zijn geloof in charismatisch leiderschap was niet verwonderlijk aantrekkelijk voor Adolf Hitler, die Carlyle’s biografie van Frederick las tijdens zijn laatste dagen in 1945.

Deze associatie met het fascisme heeft Carlyle’s reputatie in de naoorlogse jaren geen goed gedaan, maar Sartor Resartus is recentelijk opnieuw erkend als een uniek meesterwerk, dat vooruitliep op vele belangrijke filosofische en culturele ontwikkelingen, van het existentialisme tot het postmodernisme. Er is ook betoogd dat zijn kritiek op ideologische formules in De Franse Revolutie een goed beeld geeft van de manieren waarop revolutionaire culturen veranderen in repressieve dogmatismen. Carlyle, in wezen een romantisch denker, probeerde Romantische affirmaties van gevoel en vrijheid te verzoenen met respect voor historische en politieke feiten. Niettemin voelde hij zich altijd meer aangetrokken tot het idee van de heroïsche strijd zelf, dan tot een specifiek doel waarvoor de strijd werd geleverd.

Werken

• (1829) Signs of the Times
• (1831) Sartor Resartus
• (1837) The French Revolution: A History
• (1841) On Heroes And Hero Worship And The Heroic In History
• (1843) Past and Present
• (1845) Oliver Cromwell’s letters and speeches, with elucidations, ed. Thomas Carlyle, 3 vol. (1845, vaak herdrukt). Oliver Cromwell’s brieven en toespraken, met toelichtingen, GASL.org. Opgehaald op 23 april 2008.</ref>
  • Morrill, John. “Textualizing and Contextualizing Cromwell. Historisch Tijdschrift 1990 33(3): 629-639. ISSN 0018-246X Volledige tekst online op Jstor. Onderzoekt de Abbott en Carlyle edit
• (1849) An Occasional Discourse on the Nigger Question
• (1850) Latter-Day Pamphlets
• (1851) The Life Of John Sterling
• (1858) History of Friedrich II of Prussia

Notes

• Aproberts, Ruth. Het Oude Dialect: Thomas Carlyle and Comparative Religions. University of California Press, 1988. ISBN 9780520061163
• Heffer, Simon. Moral Desperado: A Life of Thomas Carlyle. Trafalgar Square, 1996. ISBN 9780297815648
• Kaplan, Fred. Thomas Carlyle: A Biography. University of California Press, 1993. ISBN 9780520082007

Alle links opgehaald 6 februari 2020.

• Werken van Thomas Carlyle. Project Gutenberg
• Thomas Carlyle: Biography Project Gutenberg text by John Nichol
• Poems by Thomas Carlyle at PoetryFoundation.org