Er is een smalle straat in Rome op de route tussen de basiliek van Lateranen en het Vaticaan die in de Middeleeuwen jarenlang door de pausen werd gemeden. In plaats van het risico te lopen door deze donkere straat te lopen, zorgden de pausen ervoor dat alle processies er omheen gingen.
De reden waarom de pausen zo hard probeerden een bepaalde straat te vermijden? Hier, zo gaat het verhaal, werd in het jaar 858 de schokkende ontdekking gedaan dat paus Johannes VIII – die al twee jaar had geregeerd – eigenlijk een vrouw was.
Hoe het pauselijk hof de waarheid te weten kwam, was nog schandaliger, want de vrouwelijke paus baarde een kind terwijl hij in processie naar het Lateraan liep en werd prompt gestenigd.
Volgens de mythe was deze vrouwelijke paus, die voor altijd “Paus Joan” werd genoemd, oorspronkelijk afkomstig uit Mainz, Duitsland, en was zij als jonge vrouw in gezelschap van een minnaar naar Athene gekomen. Daar zij een grote aanleg voor geleerdheid had, vermomde zij zich als man en bekwaamde zich in de rechten, theologie en filosofie.
Naar bekendheid door haar geleerdheid werd zij spoedig te Rome uitgenodigd, waar zij, nog steeds zich als man voordoende, werd gewijd en snel opklom in de pauselijke dienst. Toen Paus Leo IV stierf, werd zij prompt tot bisschop van Rome gekozen rond 855 en diende twee jaar, zeven maanden en vier dagen voordat haar ware identiteit werd onthuld.
Haar ondergang was haar liefde voor een ambtenaar in de Curie. Ze baarde zijn kind voordat ze de veiligheid van het Paleis van Lateranen kon bereiken, waar de pasgeborene verborgen zou blijven voor de ogen van de wereld.
Absolute Fictie
De waarheid is natuurlijk dat het verhaal van Paus Jeanne een absolute fictie is en al lang is verworpen door alle gerenommeerde geleerden. Toch is het valse verhaal door de eeuwen heen door veel mensen geloofd, en, niet verrassend, werd het in de 16e eeuw door protestantse polemisten overgenomen om anti-pauselijke sentimenten te bevorderen. Het heeft zelfs vandaag nog nieuwe gelovigen gevonden.
Het simpele feit is dit: Er is geen enkel stukje historisch bewijs dat de bewering ondersteunt dat Jeanne ooit heeft bestaan of dat er ooit een vrouwelijke paus is geweest. Alleen al de datum van de hypothetische verkiezing maakt het verhaal gemakkelijk te verwerpen, want het interregnum tussen de pausen Leo IV en Benedictus III was veel korter dan twee jaar (het duurde slechts een paar weken).
Dan is er nog het merkwaardige feit dat er geen legitieme historische bron bestaat die melding maakt van een vrouwelijke paus tot het midden van de 13e eeuw, zo’n 400 jaar later. Als een dergelijk schandaal zich had voorgedaan, zouden de vele vijanden van de pausen tijdens de Middeleeuwen er zeker gretig gebruik van hebben gemaakt.
De legende had haar eigenlijke start niet in de negende eeuw, toen het zou zijn gebeurd, maar in de 13e eeuw, dankzij het flamboyante relaas van een vrouwelijke paus door twee dominicaanse kroniekschrijvers, Jean de Mailly en Stephen van Bourbon.
Het sprookje werd al snel met meer verfraaiingen verspreid via de geschriften van de Poolse dominicaan Martin van Troppau, later in de jaren 1200.
Zodra de leugen eenmaal was verteld, werd hij door de populaire cultuur omarmd, en het idee van paus Jeanne sprak tot de verbeelding van schrijvers, satirici en clowns in de middeleeuwse kermissen die pausen en bisschoppen belachelijk maakten tot vermaak van het gewone volk.
Met het begin van de Reformatie in de 16e eeuw kreeg de oude stadslegende een nieuw leven als wapen tegen het pausdom. Het verhaal werd zo wijd verspreid dat paus Clemens VIII het in 1601 nodig vond een formele verklaring uit te geven dat paus Joan nooit heeft bestaan.
Wetenschappelijke ontmaskeraars
Paus Clemens stond niet alleen in zijn bezorgdheid. In 1587 publiceerde de Franse historicus en jurist Florimond de Raemond het boek Erreur populaire de Pape Jane (“De populaire dwaling van Paus Joan”). Met opmerkelijke aandacht voor historische en logische details vernietigde Florimond het idee van een vrouwelijke paus, en het boek zelf werd een soort bestseller die in de volgende eeuw in 15 edities werd uitgegeven.
Nog even belangrijk was het werk van de 17e-eeuwse Franse historicus David Blondel. Zijn onderzoek concludeerde dat Paus Joan een totale uitvinding was en wellicht zijn oorsprong had in een satire in verband met Paus Johannes XI, die in 935 op jonge leeftijd door geweld om het leven kwam. Wat Blondels bijdrage echter des te belangrijker maakte, was dat hij een Protestant was.
Tegenover de veelvuldige beschuldiging dat de pausen slechts opdracht hadden gegeven de ware verslagen te censureren of uit de geschiedenissen te verwijderen, blijkt het tegendeel uit de verschillende verslagen die in heel Europa zijn gevonden. De annalen en officiële pauselijke lijsten vertonen van tijd tot tijd wijzigingen, maar de wijzigingen waren duidelijk niet bedoeld om de vermelding van een of andere vrouwelijke paus Johannes VIII te verwijderen.
In plaats daarvan zijn de veranderingen in feite veel latere toevoegingen aan de teksten (onderaan de bladzijde of in de marge) waarbij verwijzingen naar een vrouwelijke paus zijn ingevoegd door iemand die hoopte er wellustige verhalen over de pausen in op te nemen of de mythen van een vroegere tijd in stand te houden.
Verbazingwekkend is dat de fabel van paus Joan nog steeds voortleeft. Het wordt dezer dagen opgerakeld door secularisten en anti-katholieken in het kielzog van “De Da Vinci Code” en vooral door hen die de leer van de Kerk over de wijding van vrouwen willen veranderen.
Eind 2005 bijvoorbeeld zond het ABC televisieprogramma “Primetime Live” een adembenemende documentaire uit getiteld “On the Trail of Pope Joan,” en verschillende recente boeken hebben het onderwerp behandeld als een serieuze historische mogelijkheid.
Natuurlijk zijn moderne geleerden net zo onvermurwbaar als Florimond en Blondel in hun tijd waren: Paus Joan heeft nooit bestaan, ongeacht de anti-katholieke wensdromen.
Wat de gevreesde straat in Rome betreft, pausen in de Middeleeuwen vermeden die wel. Maar ze dachten niet aan Paus Joan. Verschillende pausen werden langs deze weg vermoord door vijanden van de Kerk, en de latere pausen wilden zowel aan een soortgelijk einde ontsnappen als de nagedachtenis van hun gevallen voorgangers eren.