Toen de laatste Duitse keizer houthakker werd in Nederland

Na de Duitse nederlaag in de Eerste Wereldoorlog zocht en kreeg keizer Wilhelm II asiel in het neutrale Nederland. Op 15 mei 1920 vestigde hij zich in Huis Doorn bij Utrecht, een landgoed met een royaal ingericht landhuis, waar hij tot zijn dood in 1941 met zijn gezin zou blijven wonen. Tegenwoordig is het landhuis een museum dat een bezoek waard is.

Het is een foto die de hele wereld overging: de Duitse keizer Wilhelm II ijsbeert op en neer op het perron van het Nederlandse grensstation van Eijsden in de provincie Limburg. De datum was 10 november 1918, en de keizer was met zijn gevolg in konvooi van het Duitse hoofdkwartier in Spa naar Eijsden gereisd, waar de keizerlijke trein op hem wachtte. De dag tevoren was in Berlijn de republiek uitgeroepen. De keizer had politiek asiel aangevraagd in Nederland.

Op het perron riepen Limburgers en Belgische vluchtelingen hem uit voor ‘Schweinhund’ en ‘Mörder’. Vive la France’, riepen ze, en ‘Kaiser, wohin? Nach Paris? Na een aantal telefoontjes en een telegram van koningin Wilhelmina werd het groene licht gegeven en stoomde de keizerlijke trein naar Maarn bij Utrecht, waar de Nederlandse graaf Bentinck Wilhelm gastvrij ontving in Kasteel Amerongen. Koningin Wilhelmina en het Nederlandse kabinet zouden de keizer als privé-persoon tolereren, en dat zou de officiële lijn blijven, om zowel de ontevreden bevolking als de boze geallieerden te sussen. Tot grote frustratie van Wilhelm zou Wilhelmina hem nooit officieel ontvangen en zelf nooit Huis Doorn bezoeken.

Op 28 november 1918 tekende Wilhelm te Amerongen zijn troonsafstand als Duitse keizer en koning van Pruisen. Hielen klikkend werd afscheid genomen van Seine Majestät. Het keizerrijk was dood, maar Pruisen had nog een beetje leven in zich. Zijn gehoorzame en toegewijde vrouw, Augusta Victoria, die Wilhelm zeven kinderen had geschonken, kwam hem die dag vergezellen. Wilhelm zou Bentinck’s gast blijven, niet voor dagen of weken, maar voor bijna twee jaar.

In mei 1920 nam hij eindelijk zijn intrek in het nabijgelegen Huis Doorn, dat hij discreet had aangekocht. Negenenvijftig treinwagons hadden keizerlijke huisraad, meubilair, kunst en kitsch van de Hohenzollern paleizen in Berlijn naar Doorn vervoerd. De keizer kon een zekere mate van grandeur behouden. Hij was vermogend genoeg om een huishouding met Duitse bedienden te voeren en – tot ergernis van de plaatselijke adel – het Nederlandse personeel royaal te belonen.

Toen de keizerin in 1921 overleed, kreeg zij een massaal bezochte begrafenis in Berlijn. De keizer trouwde het jaar daarop opnieuw, met een weduwe, de Duitse prinses Hermine von Reuss. Dit tweede huwelijk, met een aanmatigende intrigante die bijna dertig jaar jonger was dan hij, was niet erg populair. En zo kwam de afgezette keizer in zijn routine terecht als een overbodig vorst die tegen beter weten in hoopte dat hij op een dag naar Duitsland zou worden teruggeroepen.

Hij ontving in Doorn monarchistisch bezoek, onder wie koningin-moeder Emma en later prinses Juliana en haar nieuwe Duitse echtgenoot, de geldverslindende Bernhard. De toekomstige koningin Beatrix lag in haar kinderwagen te slapen. Göring kwam echter ook nog een paar keer op bezoek voordat Hitler in 1933 de macht greep. De keizer hoopte dat de nazi’s hem weer op de troon zouden zetten; de nazi’s wilden zich verzekeren van de steun van de keizer, en daarmee van de Pruisisch gezinde edelen en officieren.

Wilhelm hield echter niet van de nazi’s, en al snel hadden zij geen behoefte meer aan de aan de kant geschoven Kaiser. In mei 1940, toen de Duitse soldaten Huis Doorn bereikten, gaf de Kaiser hun ontbijt en champagne. Toen ze Parijs innamen, stuurde hij een telegram om Hitler te feliciteren, wiens antwoord respectvol, maar koel was. In werkelijkheid werd de keizer discreet gevangen gehouden in Doorn – door Duitse soldaten. Toen Wilhelm na een houtsnijsessie met een van die Duitse soldaten sprak, en merkte dat hij hem niet meer herkende, besefte hij dat zijn wereld voorbij was.

De Kaiser stierf op 4 juni 1941. De dag ervoor had hij de Duitse invasie op Kreta met enthousiasme begroet: ‘Das ist fabelhaft. Hitler wilde dat het lichaam van de keizer naar Potsdam zou worden gebracht, omdat hij zich bij de begrafenis als opvolger van de keizer wilde voordoen, maar het testament van Wilhelm bepaalde dat zijn lichaam alleen naar Duitsland mocht worden overgebracht als het land een monarchie was. En dus werd hij begraven in het park van Huis Doorn. Zijn beide echtgenotes werden te rusten gelegd in het park bij Sanssouci in Potsdam.

Het was een glorieuze dag in Doorn: Kaiserwetter. Onder degenen die de kist volgden waren Seyss-Inquart, de Reichskommissar van bezet Nederland, en Admiraal Canaris, het hoofd van de Duitse militaire inlichtingendienst. Canaris werd later geëxecuteerd in concentratiekamp Flossenbürg na de mislukte moordaanslag op Hitler, terwijl Seyss-Inquart na de oorlog werd geëxecuteerd in Neurenberg. Er waren hakenkruizen op de begrafenis, wat de keizer niet zou hebben gewild, en een krans van Hitler.

De familie heeft ervoor gekozen om het mausoleum in Huis Doorn niet open te stellen voor bezoekers. Als ik door het raam kijk, zie ik de Pruisische vlag met de zwarte adelaar over een kist gedrapeerd. Ik loop door het park: de paarden, de herten, de graven van de vijf keizerlijke honden; de plek waar de keizer, methodisch, obsessief, nodeloos, duizenden bomen in stronken veranderde; de majestueuze bomen in de waterige herfstzon. Ik dwaal door het kasteel, langs het servies en het zilver, de wandtapijten en de snuifdozen die ooit toebehoorden aan Frederik de Grote, een rolmodel voor Wilhelm, zijn epigoon. De overvloed aan prullaria en snuisterijen is vermoeiend, maar het portret van de verrukkelijke koningin Louise van Pruisen, die Napoleon in Tilsit charmeerde, treft me recht in het gezicht: deze vrouw trouwde op haar zeventiende, baarde tien kinderen en stierf op vierendertigjarige leeftijd.

Ik zie de eetkamer met de voor de eeuwigheid gedekte tafel, waar nooit meer iemand zal dineren, en de speciale vork met drie tanden, waarvan er een ook als mes diende voor een keizer die een verdorde linkerarm had. Ik wandel door de slaapkamers die ooit toebehoorden aan de keizer en zijn twee vrouwen, de rookkamer, de studeerkamer, de bibliotheek van deze amateur-archeoloog; het moderne toilet van de keizerin, keurig verborgen in een antieke kast.

Dit is een plaats waar mensen geleefd hebben. Overleefde. De schijn ophielden van een hof in ballingschap. Met een keizer die elke morgen hardop uit de Bijbel las voor zijn verzamelde staf. En die daarna ging wandelen, hout hakken, lunchen, siësta houden, correspondentie uit de hele wereld beantwoorden, dineren van borden die werden afgeranseld op het moment dat Zijne Majesteit klaar was met eten. Een routine ontworpen om zin te geven aan een zinloos leven.

Huis Doorn, na de oorlog geconfisqueerd, is nu eigendom van de Nederlandse staat. De subsidies zijn onlangs teruggeschroefd, maar een leger vrijwilligers houdt de zaak open en draaiende. Wat er met de grote financiële erfenis van de keizer is gebeurd, blijft een mysterie. Het Huis van Oranje, de Nederlandse staat, het Huis van Hohenzollern en de banken verschaffen geen duidelijkheid. Ik kwam naar Doorn met het idee dat ik een van de weinige WO I lieux de mémoire op Nederlandse bodem zou aantreffen. Maar wat ik aantrof leek meer op een trou de mémoire van de Grote Oorlog, en ik liep rond, enigszins verbijsterd, binnen een lieu de mémoire van Europese absolutistische rijken en monarchieën, misschien een laatste echo van het Ancien Régime, overlevend in een vorm die zowel tragisch ironisch als licht grotesk is. De grootmoeder van Wilhelm (die voor de Britse tak van de familie “onze Willy” bleef) was tenslotte koningin Victoria en de laatste tsaar was zijn aangetrouwde volle neef. Huis Doorn? Het is zeer zeker een bezoek waard.