Sophia, personificatie van wijsheid, vertoont zeer verschillende aspecten, afhankelijk van waar je kijkt. In het Oude Testament is zij “de eerste van Gods werken”, en de boeken Spreuken en Wijsheid schilderen haar af als een actieve, onafhankelijke figuur die onderricht geeft aan allen die naar haar luisteren. Later zouden de Gnostici haar zien als een emanatie van het Goddelijke Licht, vaak gekoppeld aan de Christus, hoewel Sophia in de Griekse mythe een abstracte personificatie was zonder mythe.
Later Westerse Christelijke theologie voegde haar samen met Maria, terwijl de Russische en Orthodoxe kerken Wijsheid zagen als deel van Christus. Haar apotheose kwam in de moderne tijd, beginnend met de Theosofie en culminerend in de Godin- en feministische spiritualiteitsbewegingen, die Sophia beschouwen als een Godin met een hoofdletter G.
In de antieke wereld is de figuur van Sophia op vier zeer verschillende plaatsen te vinden: Griekse mythe, Platonische filosofie, de Hebreeuwse Bijbel, en de Joods-christelijke uitloper die Gnosticisme wordt genoemd.
Sophia in Griekse Mythe en Platonisme
Onze eerste bron is teleurstellend voor zoekers naar wijsheid: in de Griekse mythe is Sophia slechts een abstracte figuur die Wijsheid vertegenwoordigt, zonder mythen of cultus. Athena was de godin van de wijsheid, die het vermogen van haar moeder Metis had geërfd. (Het woord Metis betekent “wijsheid, vaardigheid of ambacht”.)
In de Romeinse tijd werd wijsheid beschouwd als een van de kardinale deugden, en zij beeldden deze graag af als vrouwen. Dit concept werd overgenomen in de christelijke theologie, hoewel de deugden veranderden: de Celsusbibliotheek in Efese heeft beelden van wijsheid, intelligentie, kennis en dapperheid in plaats van voorzichtigheid, matigheid, moed en rechtvaardigheid.
De vier deugden stammen uit de filosofie van Plato. Hij noemde er op verschillende plaatsen verschillende, maar in De Republiek geeft hij de christelijke vier, maar wijsheid haalt de lijst in zijn Protagoras.
Het was Plato die filosofie voor het eerst de naam φιλοσοφία (philo-sophia, “liefde voor de wijsheid”) gaf, en het zoeken naar wijsheid bepaalde zowel zijn werk als dat van zijn mentor Socrates. Tot die tijd werd sophia gedefinieerd als praktische vaardigheid, in tegenstelling tot phronesis, intelligentie. Plato veranderde dat, door sophia in de plaats van phronesis te stellen in de Protagoras.
Terwijl Plato’s Wijsheid een abstracte deugd bleef, probeerde Philo van Alexander de Hebreeuwse Schrift waarmee hij was opgevoed en de Platonistische filosofie die hij had omarmd bij elkaar te brengen. Philo heeft het vooral over de Logos, een mannelijke personificatie van het Woord van God, maar hij kon niet om het feit heen dat sophia een vrouwelijk zelfstandig naamwoord is, net als het Hebreeuwse Chokhmah, of het feit dat de Schriften wijsheid personifiëren als vrouwelijk. Zijn work-around is er niet een om de harten van feministen te verblijden:
Inderdaad hebben alle deugden vrouwelijke benamingen, maar krachten en activiteiten van waarlijk volmaakte mannen. Want dat wat na God komt, al was het het meest eerbiedwaardige van alle andere dingen, komt op de tweede plaats, en is vrouwelijk genoemd in tegenstelling tot de Schepper van het heelal, die mannelijk is, en in overeenstemming met zijn gelijkenis met al het andere. Want het vrouwelijke schiet altijd tekort en is inferieur aan het mannelijke, dat voorrang heeft. Laten we dan geen aandacht schenken aan de discrepantie in de termen, en zeggen dat de dochter van God, de Wijsheid, zowel mannelijk als de vader is, die in de zielen een verlangen opwekt om discipline, kennis, praktisch inzicht, opmerkelijke en prijzenswaardige daden te leren (Fug. 50-52).
Hij zag deze Logos als een bemiddelaar tussen God en mensen, reden waarom het Johannesevangelie hem identificeerde met Christus.
Het is echter niet allemaal negatief. Zijn essay Over dronkenschap zegt:
Volgens wordt de wijsheid door een van de wezens van het goddelijk gezelschap voorgesteld als sprekend over zichzelf op deze manier: “God heeft mij geschapen als de eerste van zijn werken, en voor het begin der tijden heeft Hij mij opgericht.” Want het was noodzakelijk dat alle dingen die onder het hoofd van de schepping kwamen, jonger moesten zijn dan de moeder en voedster van het hele universum.
(Philo Judeus Over dronkenschap VIII.31)
Chokhmah in het Oude Testament
Philo’s andere invloed was het Oude Testament, dat wijsheid (Chokhmah in het Hebreeuws) lijkt te personifiëren als een vrouw en haar met grote gunst beschouwt. In het eerste hoofdstuk van het Boek Spreuken roept de Wijsheid op straat, en de tekst benadrukt verder haar status als eerste schepping van God (8:22, hierboven geciteerd door Philo) en haar nabijheid tot God:
Ik was erbij toen hij de hemelen op hun plaats zette,
toen hij de horizon op de diepte afbakende,
toen hij de wolken boven zich vestigde
en de fonteinen der diepte vastzette,
toen hij de zee haar begrenzing gaf
zodat de wateren zijn gebod niet zouden overschrijden,
en toen hij de grondvesten van de aarde afbakende.
Toen was ik voortdurend aan zijn zijde.
Ik was dag na dag vervuld van verrukking,
zich altijd verheugend in zijn nabijheid,
zich verheugend in zijn hele wereld
en mij verheugend in de mensheid.
(Spreuken VIII: 27-31)
Het Evangelie van Johannes, wiens Logos in den beginne bij God was, is een Hellenistische variant op deze passage. Het apocriefe Boek der Wijsheid, met name het eerste en zesde hoofdstuk, gaan in dezelfde richting en benadrukken ook de status van de Wijsheid:
Zij is een adem van de kracht van God, zuivere emanatie van de heerlijkheid van de Almachtige; dus niets onzuivers kan zijn weg in haar vinden.
Want zij is een afspiegeling van het eeuwige licht, onbezoedelde spiegel van Gods werkzame kracht, en beeld van zijn goedheid.
Hoewel zij alleen is, kan zij alles doen; zelf onveranderlijk, vernieuwt zij de wereld, en generatie na generatie, overgaand in heilige zielen, maakt zij hen tot Gods vrienden en profeten;
want God houdt alleen van hen die bij Wijsheid wonen.
(Wijsheid VII: 25-8)
Beide teksten benadrukken dat Chokhmah/Sophia Gods schepping is, wat logisch is voor een monotheïstische religie. Je zou het kunnen lezen als een verslag van hoe God de bron is van wijsheid, en niets doet zonder wijsheid, of je zou wijsheid kunnen zien als een actief middel aan Gods zijde.
Sophia en Gnosticisme
Denken aan Gnosticisme doet me hoofdpijn, maar ik ga proberen het simpel te houden voor mijn eigen geestelijke gezondheid. De Gnostici namen Joods-Christelijk geloof en mengden dat met Neo-Platonisme om een denksysteem te produceren dat gnosis (“geheimzinnige kennis”) boven alles stelde. De Gnostici waren, net als de moderne Paganisten, zeer gedecentraliseerd en hadden de neiging kleine groepen te vormen met verschillende geloofsovertuigingen.
Hun nadruk op speciale kennis zorgde ook voor een zeer gecompliceerde theologie, maar in wezen verwierpen zij de materiële wereld als de constructie van een gebrekkige demiurg, en zagen zij het als hun taak zichzelf te herenigen met de ware goddelijkheid en deze onvolmaakte aarde te overstijgen.
Sophia’s rol in deze theologie was te vallen, net als Eva, maar haar val kan worden gezien als een allegorie voor alle gnostische zoekers, en heeft een happy end. Door een fout of zonde valt zij (of een duplicaat dat zij tot leven riep) in deze wereld, waar zij ronddwaalt en lijdt totdat de Christos (Verlosser) haar vindt en redt. Zij keert dan terug naar de Pleroma (Volheid) waar zij en de Christos trouwen. Hun huwelijk, en dat van andere geesten, herstelt het Pleroma.
Sophia’s beproevingen zijn vergelijkbaar met die van Psyche en Demeter, die beiden veel lijden en door hun eigen triomf over dat lijden hoop bieden op een beter leven en hiernamaals.
Theosofie en de Godinnenbeweging
Ik ga hier niet in op de Russische en Grieks-orthodoxe opvattingen over Sophia, hoewel ik hieronder een aantal links heb opgenomen als je het wilt volgen. In het Westerse Christendom werden Sophia’s kwaliteiten gewoonlijk toegeschreven aan Maria, omdat zij de vrouw was die het dichtst bij Jezus stond. De schaarste aan bijbelse bronnen om als inspiratie voor de Maria-cultus te gebruiken, leidde tot een plundering van het Oude Testament op zoek naar beelden en ideeën over het vrouwelijke die voor Maria gebruikt konden worden. (Zie Marina Warner’s Alone of All Her Sex voor meer hierover.)
De 19e-eeuwse occulte beweging Theosofie, gesticht door Helena Blavatsky, zocht naar occulte wijsheid en probeerde de oorspronkelijke wijsheid te vinden achter de religies en filosofische tradities van de wereld. In haar essay “Wat is Theosofie?” schreef Blavatsky:
Theosofie is dus de archaïsche Wijsheids-religie, de esoterische leer die ooit bekend was in elk oud land dat aanspraak maakt op beschaving. Deze “Wijsheid” wordt ons in alle oude geschriften getoond als een emanatie van het goddelijke Principe; en het heldere begrip ervan wordt getypeerd in namen als de Indiase Boeddha, de Babylonische Nebo, de Thoth van Memphis, de Hermes van Griekenland, in de benamingen, ook, van sommige godinnen – Metis, Neitha, Athena, de Gnostische Sophia, en tenslotte – de Veda’s, van het woord “weten”. Onder deze benaming hebben alle oude filosofen van het Oosten en Westen, de Hierophanten van het oude Egypte, de Rishis van Aryavart, de Theodidaktoi van Griekenland, alle kennis van occulte en in wezen goddelijke dingen opgenomen.
Tot de vruchten van de Theosofie behoorde Rudolf Steiners Antrosofie. Hij zag Sophia als een godin en gaf een van zijn boeken de titel Isis Maria Sophia.
Voor veel spirituele feministen en heidenen bestaat er geen twijfel over dat Sophia een godin is. Voor mijzelf, is dit moderne mythologie. Er waren godinnen van wijsheid in de oude wereld, zoals Isis, Neith, Metis, en haar dochter Athena, evenals de Ierse Brigid, maar ik ben er niet zeker van dat we Sophia onder hen kunnen rekenen. Zelfs voor de Gnostici is Sophia een goddelijke emanatie, geen onafhankelijk wezen, dus voor mij slaagt zij niet voor die test. Anderen zien dat misschien niet zo, maar wat onze meningsverschillen ook zijn, het lijkt erop dat Sophia nu een godin is.
Referenties en Links
Ken Dowden’s samenvatting van Gnosticisme
Desperately Seeking Sophia een christelijke feministische kijk
In Search of Sophia een goed overzicht van Sophia in Westerse religieuze tradities
Sophia in het Oude Testament ziet Sophia als een onafhankelijke, verlevendigende kracht binnen de Bijbelse traditie
In The Name of Sophia zit achter een paywall, maar de intro is het lezen waard
Khokhmah and Sophia ziet Sophia als een godin, verbonden met andere Midden-Oosterse godinnen
Sophiology, de filosofische studie van wijsheid, geïdentificeerd met de Heilige Geest.
Artikelen over de icoontradities van Rusland: een over de Kievse Sophia en een andere over Wijsheid in de Russische orthodoxie.
Sophia en haar drie dochters (Geloof, Hoop en Liefde) in de Grieks-orthodoxe traditie