In november is het 20 jaar geleden dat de Berlijnse Muur is gevallen – de meer dan 100 mijl hoge muur die letterlijk en figuurlijk het democratische Westen van het communistische Oosten scheidde. De muur, die voor het eerst werd gebouwd in 1961, was het meest tastbare symbool van het communisme in de Koude Oorlog en de afbakening van het IJzeren Gordijn.
GW houdt een herdenkingsweek die mede wordt georganiseerd door het Global Resource Center in de Gelman Bibliotheek en de Duitse faculteit van het Department of Romance, German and Slavic Languages and Literatures. De evenementen omvatten onder meer een wake bij kaarslicht, filmvertoningen, paneldiscussies met ambassadeurs en andere hooggeplaatste ambtenaren uit de voormalige Oostbloklanden, en een “Tear Down This Wall”-taart op Kogan Plaza. Een volledig schema van evenementen is hier beschikbaar.
GW-experts Mary Beth Stein, universitair hoofddocent Duits en internationale zaken, en Hope Harrison, universitair hoofddocent geschiedenis en internationale zaken, bespreken de betekenis van de Berlijnse Muur – zowel in historische termen als in zijn blijvende implicaties voor de wereld van vandaag. Professor Harrison is een deskundige op het gebied van de Koude Oorlog en is momenteel als Fulbright-onderzoeker in Berlijn. Professor Stein, die ook als Fulbright-geleerde in Berlijn is geweest, geeft een cursus aan GW met als titel “Berlijn voor en na de muur”, die volgend semester zal worden aangeboden. Beide professoren waren in 1989 in Berlijn.
Q: Wat symboliseerde de Berlijnse Muur in Duitsland en de rest van de wereld?
Professor Harrison: De muur symboliseerde het gebrek aan vrijheid onder het communisme. Het symboliseerde de Koude Oorlog en de kloof tussen het communistische Sovjetblok en het westerse democratische, kapitalistische blok.
Professor Stein: Berlijn lag in de frontlinie van de Koude Oorlog tussen de grootmachten. Conservatieve West-Duitsers noemden de Berlijnse Muur een “muur van schande” en zeiden dat het het failliet van het communisme illustreerde. De Oost-Duitse regering beweerde dat zij met de bouw van de “antifascistische beschermingsmuur” de vrede in Europa had gered.
Wereldwijd was de Berlijnse Muur het meest herkenbare symbool van de Koude Oorlog, en daarom was de val ervan zo’n dramatisch schouwspel dat over de hele wereld op televisie werd uitgezonden.
Vraag: Wat was voor de Oost-Duitse regering de aanleiding om de muur in 1961 te bouwen?
Professor Stein: Tussen 1949, toen Duitsland formeel werd opgedeeld, en 1961, toen de Berlijnse Muur werd gebouwd, hebben meer dan 3 miljoen Oost-Duitsers “met hun voeten gestemd” door naar West-Duitsland te verhuizen. De Oost-Duitse regeringspartij genoot nooit steun van het volk, en het regime had nooit vertrouwen in zijn burgers. Vluchtelingen verlieten Oost-Duitsland om zowel economische als politieke redenen, en deze “braindrain” van jonge, goed opgeleide werknemers had een destabiliserend effect op de Oost-Duitse economie. De enige manier om de vluchtelingenstroom te stoppen was het sluiten van de grens tussen Oost- en West-Berlijn.
Professor Harrison: De rest van de grens tussen Oost- en West-Duitsland was in 1952 verzegeld, wat betekende dat de enige plaats in heel Duitsland waar vrij verkeer heen en weer mogelijk was, Berlijn was.
Het Oost-Duitse regime had de Sovjetleiders herhaaldelijk gevraagd om hen de grens in Berlijn te laten verzegelen. Tot 1961 zeiden de Sovjets nee, met het argument dat het niet alleen technisch onmogelijk was, maar ook dat het sluiten van de grens de Sovjet- en Oost-Duitse regimes in een slecht daglicht zou stellen. Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov schreef later dat hij wist dat het bouwen van de muur een erkenning zou zijn van het falen van het communisme in Duitsland.
Q: Hoe zag de muur eruit? Wie mocht er overheen?
Professor Harrison: De muur was meer dan 12 voet hoog, en had aanvankelijk glasscherven bovenop. Het was nooit één muur, maar altijd twee, en daartussen stonden wachttorens, waakhonden, struikeldraden, anti-tank barrières en andere obstakels. Het was een dodelijke grens, door het Westen de “dodenstrook” genoemd. Aanvankelijk mocht niemand uit het Oosten de grens oversteken. Uiteindelijk konden zeer betrouwbare Oost-Duitsers en zij die de pensioengerechtigde leeftijd gepasseerd waren voor een korte periode een visum voor het Westen krijgen.
Professor Stein: De Berlijnse Muur bestond uit twee muren gescheiden door een niemandsland met op regelmatige afstand wachttorens. De muur die in 1989 werd neergehaald, was de vierde generatie muren. Met elke generatie werd het grenssysteem verder geperfectioneerd. De muur van de eerste generatie was opgetrokken uit baksteen, terwijl de laatste uit met staal gewapend beton bestond en een rond betonnen bovenstuk had dat het beklimmen ervan zeer moeilijk maakte.
De Berlijnse Muur werd gebouwd om Oost-Duitsers binnen te houden en deed dat 28 jaar lang vrij effectief. Reisbeperkingen waren een van de meest voorkomende klachten van Oost-Duitsers. Ze mochten binnen het Oostblok reizen (de opmerkelijke uitzondering was naar Polen op het hoogtepunt van de Solidariteitsbeweging), maar relatief weinig Oost-Duitsers, met uitzondering van schrijvers en atleten, kregen toestemming om naar het Westen te reizen toen ze nog in de werkende leeftijd waren.
Oost-Duitse gepensioneerden mochten naar het Westen reizen en werden zelfs aangemoedigd om te emigreren, zodat de Oost-Duitse regering hun pensioenen niet hoefde te betalen. In latere jaren was het mogelijk voor een Oost-Duitser om naar het Westen te reizen voor speciale gelegenheden, zoals de begrafenis van een grootouder, maar het besluitvormingsproces was volkomen willekeurig. Vaak kon slechts één lid tegelijk reizen, om de terugkeer van de reiziger te verzekeren.
Het waren niet alleen Oost-Duitsers die de gevolgen van de grenssluiting ondervonden. Twee jaar na de bouw van de muur mochten West-Duitsers niet naar het Oosten reizen om familie en vrienden te zien, en pas in 1971 kwam er een gereguleerd systeem waardoor West-Duitsers dagvisa konden kopen om naar het Oosten te reizen.
Q: Hoe probeerden mensen te ontsnappen en slaagden ze daarin?
Professor Harrison: Mensen ontsnapten in heteluchtballonnen, in kleine onderzeeërs, in kofferbakken van auto’s en door tunnels. Maar iedere keer dat er iemand ontsnapte, kwam het Oost-Duitse regime erachter hoe ze het hadden gedaan en maakte het onmogelijk voor iemand anders om op dezelfde manier op hetzelfde punt te ontsnappen.
Professor Stein: Toen ik eind jaren tachtig in Berlijn was, interviewde ik mensen die ontsnapten (of anderen hielpen ontsnappen) door prikkeldraad, kruipend door de tunnels, zwemmend over de rivier en zich verstoppend onder de stoelen van auto’s. Ik heb ook mensen geïnterviewd die bij hun ontsnappingspoging werden opgepakt en jaren in Oost-Duitse gevangenissen doorbrachten.
Er zijn veel plaatsen en straten in Berlijn waar kruisen en stenen herinneren aan mensen die omkwamen bij hun vlucht naar West-Berlijn. In sommige gevallen is hun identiteit nog steeds niet bekend. De Bernauerstrasse is de beroemdste straat langs de voormalige sectorgrens tussen Oost- en West-Berlijn, waar veel mensen hun leven verloren bij het springen van de bovenste verdiepingen van gebouwen die in het Oosten stonden naar de stoep aan de overkant van de straat, die in het Westen lag. Er waren zoveel tragische pogingen, en het precieze aantal slachtoffers is nog steeds niet bekend.
Q: U was beiden in Berlijn in 1989. Hoe was de sfeer?
Professor Stein: Ik woonde eind jaren tachtig in West-Berlijn en bracht veel tijd door in Oost-Berlijn. Omdat mijn Oost-Duitse vrienden niet naar het Westen konden reizen, reisden we samen door het Oostblok, waaronder Hongarije, Tsjecho-Slowakije en Bulgarije. Ik was op de hoogte van de protestbeweging in Leipzig, maar geloofde niet dat de communistische regering een echte oppositie zou tolereren.
Ik keerde terug naar de Verenigde Staten in augustus 1989, slechts een paar dagen na de 28ste verjaardag van de bouw van de Berlijnse Muur. In die tijd zei de Oost-Duitse partijsecretaris dat de muur nog 100 jaar zou blijven staan, en ik had geen reden om hem niet te geloven. Op 9 november dacht ik dat vrienden een grap met me uitgehaald hadden toen ik de aankondiging van de opening van de muur op mijn autoradio hoorde. Mijn eerste reactie was totaal ongeloof over de onverwachte en dramatische val van de muur. Mijn tweede reactie was ook ongeloof – dat ik, nadat ik twee jaar in Berlijn had gewoond, dit onvergetelijke moment zou missen! Ik boekte snel een vlucht naar Berlijn en kwam daar op 14 november aan.
Het woord op ieders lippen tijdens die eerste euforische periode was “Wahnsinn” of “gek”. Maar die uitdrukking geeft nog niet alle gecompliceerde gevoelens van die eerste dagen weer. Aan het eind van mijn verblijf van drie weken was ik getuige geweest van vele prachtige scènes, maar ook van enkele verontrustende. Ik had de eerste tekenen gezien van een tegenreactie, een verzuurde stemming over lange rijen en overvolle metro’s, gefrustreerde verwachtingen, en de heropleving van stereotypen en vooroordelen.
Professor Harrison: Ik zat in een vliegtuig naar Berlijn op de middag van 9 november, voordat er iets gebeurd was. Ik kwam vroeg aan op 10 november en was in Berlijn voor 10 fantastische dagen waarin ik nieuwe grensovergangen zag openen, mensen zag lachen, huilen en elkaar omhelzen, en champagne zag worden verkocht op elke straathoek. En ik heb mijn eigen stukjes van de muur. Professor Harrison, u bent nu in Berlijn. Hoe viert Duitsland het jubileum?
Hillary en Bill Clinton, Nicholas Sarkozy uit Frankrijk, Dmitry Medvedev en Mikhail Gorbatsjov uit Rusland, en andere leiders uit de hele wereld zullen hier in Berlijn zijn. Er zal een herdenkingsdienst zijn voor de slachtoffers van de muur; een bijeenkomst van de Duitse kanselier, bezoekende hoogwaardigheidsbekleders en belangrijke revolutionairen uit 1989 bij de eerste grens die openging; en een viering en symbolisch omvallen van enorme dominostenen om de val van de muur bij de Brandenburger Tor na te bootsen.