Pertussis (kinkhoest) wordt veroorzaakt door Bordetella pertussis, een kleine Gram-negatieve coccobacillus die de slijmvlieslagen van de menselijke ademhalingswegen infecteert. De ziekte wordt overgedragen van besmette op vatbare personen via ademhalingsdruppeltjes. Na een incubatiefase van 7-10 dagen ontwikkelen patiënten neus- en keelontsteking en hoest, en in de loop van 1-2 weken kunnen hoestbuien optreden die eindigen in de klassieke “whoop”. Bronchopneumonie, met een betrekkelijk hoog sterftecijfer, is het meest opvallende probleem dat met pertussis in verband wordt gebracht.
Kinkhoest blijft wereldwijd een belangrijke oorzaak van sterfte onder zuigelingen en blijft een probleem voor de volksgezondheid, zelfs in landen met een hoge vaccinatiegraad. Maternale antilichamen lijken neonaten niet te beschermen tegen ernstige pertussis, en zelfs voor individuen met door vaccinatie geïnduceerde immuniteit, kan de initiële antilichaam-gemedieerde immuunrespons tegen B. pertussis de toxische schade aan zowel epitheel- als immuuncellen minimaliseren, maar het heeft beperkte invloed op de latere verspreiding onder niet-geïmmuniseerde kinderen en oudere individuen met afnemende immuniteit.
Na de invoering van de pertussisvaccinatie in de jaren 1950 – 1960 werd in de geïndustrialiseerde wereld een dramatische vermindering (>90%) van de pertussisincidentie en -sterfte waargenomen. Het kinkhoestvaccin maakt dus deel uit van het Expanded Program on Immunization van de WGO sinds de start daarvan in 1974.
Pertussisvaccins
Er zijn twee vormen van vaccin in gebruik, het hele-cel-vaccin (wP), en het acellulaire vaccin (aP). Whole-cell pertussis vaccins werden als eerste ontwikkeld en zijn suspensies van het gehele B. pertussis organisme dat geïnactiveerd is, meestal met formaline. De meeste wP-vaccins zijn beschikbaar in combinatie met difterie- (D) en tetanus- (T) vaccins, bevatten aluminiumzouten als hulpstof en thiomersal als conserveermiddel. Immunisatie met wP-vaccins is doeltreffend en het vaccin is betrekkelijk goedkoop, maar immunisatie is vaak in verband gebracht met kleine bijwerkingen zoals roodheid en zwelling op de injectieplaats, samen met koorts en onrust. De lokale reacties hebben de neiging toe te nemen met de leeftijd en het aantal injecties; wP-vaccins worden daarom niet aanbevolen voor immunisatie van adolescenten en volwassenen.
Om de bijwerkingen die werden waargenomen met de hele-cel-vaccins aan te pakken, werden aP-vaccins ontwikkeld die gezuiverde componenten van B. pertussis bevatten, zoals geïnactiveerd pertussis-toxine, alleen of in combinatie met andere B. pertussis-componenten zoals filamenteuze hemagglutinine, fimbriale antigenen en pertactine. Net als bij de hele-cel vaccins bestaat er een grote variatie tussen de gebruikte bacteriële klonen, het aantal en de hoeveelheid van de componenten, de methoden van zuivering en inactivering, en de formulering, waardoor directe klinische vergelijkingen tussen vaccins moeilijk zijn.
Voor de primaire immunisatiereeks hebben aP-vaccins geen grotere frequentie van ongewenste voorvallen dan controles, hoewel bij volgende doses een hoger percentage zwellingen is waargenomen, wat heeft geleid tot het gebruik van vaccins met een verlaagd antigeengehalte voor adolescenten en volwassenen. Hoewel aP-vaccins het gebruik van wP-vaccins in geïndustrialiseerde landen geleidelijk hebben verdrongen, resulteren de aanzienlijk hogere ontwikkelings- en productiekosten van aP-vaccins in prijzen die veel hoger zijn dan die van een dosis wP-vaccin. Gezien het feit dat de relatieve beschermende werkzaamheid van de beste wP- en aP-vaccins vergelijkbaar is en de bijwerkingen van beide vaccins relatief gering zijn, blijven wP-vaccins het vaccin van keuze in veel ontwikkelingslanden.
DTP-bevattende multi-antigeen vaccins (met Hep B, Hib, of IPV) worden in toenemende mate gebruikt in nationale immunisatiecampagnes.
Pertussisvaccin standaardisatie
Verschreven normen
Omdat pertussisvaccins gewoonlijk een component zijn van het multivalente DTP-combinatievaccin, zijn de aanbevelingen van de WHO voor de produktie en kwaliteitscontrole van pertussisvaccins te vinden in de aanbevelingen voor DTP-vaccin. De oorspronkelijke WHO-aanbevelingen voor pertussis-toxoïd werden geformuleerd in 1963 en herzien en opgenomen in de DTP-aanbevelingen in 1978. In 1990 zijn de aanbevelingen voor het gecombineerde vaccin herzien in verband met veranderingen in de zuiverings- en werkzaamheidsmetingen. De meest recente herziene WHO-aanbevelingen voor kinkhoestvaccins zijn in 2005 door de ECBS goedgekeurd en gepubliceerd in TRS 941, 2007.
Perstkussisvaccin met hele cellen
De aanbevelingen van de WHO voor pertussisvaccins met hele cellen werden voor het eerst geformuleerd in 1963 en herzien en opgenomen in de aanbevelingen voor DTP in 1978. In 1989 werden de aanbevelingen voor het gecombineerde vaccin herzien om veranderingen in de zuiverings- en werkzaamheidsmetingen weer te geven. In 2003 zijn deze aanbevelingen gewijzigd om de werkzaamheidsbepalingen voor de difterie- en tetanuscomponenten te vereenvoudigen, maar er zijn geen wijzigingen aangebracht in de vereisten voor pertussis. De meest recente herziene aanbevelingen voor hele-cel-pertussisvaccins zijn in 2005 door het ECBS vastgesteld. Deze herziening moet worden beschouwd als onderdeel van de herziening van de algemene vereisten voor DTP.
- Recommendations for Whole Cell Pertussis Vaccine, Technical Report Series 941, 2007, Annex 6
pdf, 370kb - Recommendations for Diphtheria, Tetanus, Pertussis and Combined Vaccines, Amendment 2003, WHO Technical Report Series 927, 2005, Annex 5
pdf, 135kb - WHO-handleiding voor kwaliteitscontrole van difterie-, tetanus- en kinkhoestvaccins
- Aanbevelingen om de kwaliteit, veiligheid en werkzaamheid van op DT gebaseerde combinatievaccins te waarborgen, WHO Technical Report Series 980, Annex 6
pdf, 337kb
Vervanging van Annex 2 van WHO Technical Report Series, No. 800
Acellulair pertussis-vaccin
Richtsnoeren voor de productie en controle van de acellulaire pertussis-component van monovalente en gecombineerde vaccins zijn in 1996 goedgekeurd.
- Aanbevelingen om de kwaliteit, veiligheid en werkzaamheid van acellulaire pertussisvaccins te waarborgen, bijlage 4, Technical Report Series 979
pdf, 939kb
Vervanging van bijlage 2 van WHO TRS 878
Reference materials
WHO reference materials, waaronder sera voor de typering van pertussis serotype 2 en 3 (anti-Bordetella pertussis fimbriae), anti-pertussis serum (muismonoklonaal), vloeibaar gezuiverd pertussis-toxine, gevriesdroogd pertussis-vaccin, acellulair pertussis-vaccin voor werkzaamheidstests met de gewijzigde Kendrick-test, en opaciteit zijn beschikbaar voor gekwalificeerde aanvragers:
- Internationale Catalogus van referentiepreparaten
Verslagen van vergaderingen
- WHO-informatieoverleg over acellulaire kinkhoest, DTwP, hepatitis B en combinatievaccins – verslag van de vergaderingen over acellulaire pertussisvaccins, 9-13 november 2009, WHO, Genève, Zwitserland
pdf, 145kb - Bijeenkomsten van de werkgroep van de WHO over de herziening van het handboek laboratoriummethoden voor het testen van DTP-vaccins, Genève, Zwitserland, 20-21 juli 2006 en 28-30 maart 2007
pdf, 223kb - Bijeenkomst van de werkgroep van de WHO over de standaardisatie van acellulaire pertussisvaccins: potency assay, Beijing, China, 7-9 november 2007
pdf, 278kb - WHO Working Group on standardization and control of acellular pertussis vaccines, St. Albans, Verenigd Koninkrijk, 16-17 maart 2006
pdf, 144kb
Voorgekwalificeerde pertussisvaccins
Vaccins op basis van de hele cel pertussis (wP-component van DTP) zijn voorgekwalificeerd voor aankoop door VN-organisaties. DTP-vaccins in combinatie met Hib en/of hepatitis B zijn ook geprekwalificeerd voor aanschaf door VN-organisaties.