Helsinki Collegium for Advanced Studies
The Aleksanteri Institute
Political History, University of Helsinki
13-14 juni 2019
Communistische medereizigers (Poputchiki) zijn verguisde figuren uit de geschiedenis van de 20e eeuw. Het meest verguisd zijn de westerse intellectuelen die naar de Sovjet-Unie trokken en terugkwamen met gloedvolle berichten over een utopia in aanbouw. Blind voor de wrede werkelijkheid van het Sovjet communisme, verschaften zij intellectuele dekking voor Stalin’s massaterreur.
Volgens John Gray geloofden deze apologeten voor de Sovjet Unie – deze nuttige idioten, zoals Lenin hen naar verluidt noemde – dat zij in de voorhoede van de geschiedenis stonden, leden van een elite die een nieuwe, post-kapitalistische orde zou voorzitten. Zoals Gray ook opmerkte, is het fellow-travellerdom niet uitgestorven met de ineenstorting van het Sovjetblok. In de 21ste eeuw is er zelfs een aanzienlijke groep ontstaan van wat de Duitsers Poetinverstehers noemen – sympathisanten met het Rusland van Poetin.
Veel van de kritische commentaren op fellow-travellers zijn afkomstig van mensen met een politieke achtergrond. Maar zoals Michael David-Fox heeft betoogd, “het verhaal van de fellow-travellers is veel meer dan een van de hedendaagse politieke kowtowing,” Fellow-travellers waren niet zo opzettelijk blind als ze vaak worden geacht te zijn. Zij maakten bewuste keuzes over wat zij in het openbaar zeiden als onderdeel van een afweging om hun communistische gastheren te beïnvloeden. Over de rol van fellow-traveller werd onderhandeld en de uitvoering ervan was beladen met spanningen en tegenstrijdigheden.
Veel onderzoek naar fellow-travellers heeft zich geconcentreerd op de Sovjet-Unie tijdens het interbellum. Maar de piek van het fellow-traveller fenomeen vond plaats na de Tweede Wereldoorlog. De aantrekkingskracht van het communisme nam aanzienlijk toe toen de massale repressie van het Stalin-tijdperk plaats maakte voor een veel zachter en poreuzer autoritarisme. Van bijzonder belang waren de activiteiten van fellow-travellers die verbonden waren aan organisaties als de Wereldvredesraad, de Wereldfederatie van Democratische Vrouwen en de Internationale Organisatie van Journalisten.
Fellow-travellers zagen zichzelf doorgaans als loyale maar kritische vrienden van de USSR. Zoals Nobelprijswinnaar Frédéric Joliot-Curie, de voorzitter van de Wereldvredesraad, zei: “Loyaliteit is een goede zaak in vriendschap, maar in de politiek, net als in de wetenschap, is geloof niet genoeg, men moet ook nadenken.” En terwijl sommige fellow-travellers vrijwel niet te onderscheiden waren van kaart-dragende communisten, zochten andere individuen en groepen een onafhankelijke weg door de polarisaties van de koude oorlog.
De sprekers op dit evenement zijn Amerikaanse en Europese topwetenschappers op het gebied van de geschiedenis en politiek van fellow-travellers. Hun op archieven gebaseerde onderzoekspresentaties zullen trachten het onderwerp in al zijn complexiteit en tegenstrijdigheid te vatten, van de jaren 1920 tot vandaag.
