Zonnewijzer en klokuren en het verschil ertussen
Zonnewijzers geven de tijd aan aan de hand van de zon. De uurlijnen op de zonnewijzer meten de doorgang van de schaduw die door de gnomon wordt geworpen in intervallen van telkens één uur. Wanneer de schaduw de uurlijn van 11 uur bereikt, is het dus elf uur ’s morgens, één uur voor het middaguur. Dit lijkt op de uurwijzer die rond een wijzerplaat beweegt, maar het is niet helemaal hetzelfde. Het verschil is dat de uren op een zonnewijzer niet precies gelijk zijn aan de uren op een klok.
Een kalender van zonnewijzertijdcorrecties
Zonnewijzers meten precies hoe de zon langs de hemel beweegt, maar hoewel deze beweging vloeiend is, is zij niet helemaal regelmatig. De zon zal iets oprukken en later in het jaar achterop raken, vergeleken met de uren op de klok. De reden hiervoor is dat de jaarlijkse baan van de aarde om de zon ovaal is en de aardas scheef staat.
Toen de klokken voor het eerst werden uitgevonden, maakten zij de uren regelmatig. Ze liepen gelijk met het gemiddelde (gemiddelde) tempo van de zon voor het jaar, en zo lopen ze vandaag de dag. Dit werd geformaliseerd als ‘gemiddelde tijd’, wat leidde tot Greenwich Mean Time (GMT).
Nu zijn zonnewijzers natuurlijk niet meer nodig om de tijd te bepalen, maar jaren geleden waren ze heel belangrijk. Dat kwam omdat klokken vroeger onregelmatig waren en vaak opnieuw moesten worden ingesteld, en omdat de zon de enige beschikbare tijdcontrole was.
Het instellen van een klok met een zonnewijzer heeft twee problemen: het aanpassen aan de onregelmatige beweging van de zon, en het aanpassen aan de plaats van de zonnewijzer.
- de tijdsvereffening is een tabel van plus of min correcties in minuten om rekening te houden met de onregelmatige beweging van de zon gedurende het jaar
- de lengtecorrectie is een optelling van vier minuten voor elke graad van de lengtegraad ten westen van de tijdzone meridiaan
Met deze twee correcties komen zonnewijzers en klokken met elkaar overeen, maar zonder deze correcties kunnen hun tijden een half uur of meer uit elkaar liggen. Dit is een van de redenen waarom zonnewijzers een slechte pers hebben gehad, samengevat door Hilaire Belloc’s rijmpje uit de 1920’s: “Ik ben een zonnewijzer en ik maak een blunder / van wat veel beter gedaan kan worden door een horloge!”
Weten hoe je de tijd van een zonnewijzer kunt vergelijken met de normale tijd op klokken, horloges, telefoons, computers, en overal elders, geeft een beetje extra plezier aan het bezit van een zonnewijzer. Het is ook tamelijk belangrijk voor het instellen van een nauwkeurige zonnewijzer.