Nationalisme is altijd een kenmerk geweest van het hele politieke spectrum van Europa, maar de kiezerssteun voor rechtse en populistische partijen is de laatste tijd sterk toegenomen.
Dit is zichtbaar van Duitsland, waar de AfD de grootste oppositiepartij in de Bondsdag is geworden, tot Spanje, waar Vox de op twee na grootste kracht in het parlement is geworden.
Deels zijn de kiezers gefrustreerd over het politieke establishment, maar ze maken zich ook zorgen over de globalisering, immigratie, een verwatering van de nationale identiteit en de Europese Unie.
In het Europees Parlement hebben negen extreemrechtse partijen een nieuw blok gevormd, Identiteit en Democratie (ID) geheten.
Dus waar in het politieke landschap van Europa hebben rechts-nationalisten de overhand?
Italië
De Italiaanse Matteo Salvini – leider van de Liga – is een sleutelfiguur in de nationalistische scène van Europa, ondanks het uiteenvallen van zijn regeringscoalitie met de anti-establishment Vijfsterrenbeweging in augustus.
Een verrassingsdeal tussen Vijfsterren en de centrumlinkse Democratische Partij (PD) maakte een einde aan de ambtstermijn van de heer Salvini als minister van Binnenlandse Zaken.
De populariteit van de Liga viel samen met de nasleep van de financiële crisis en een grote toestroom van sub-Saharaanse migranten uit Noord-Afrika in 2016. Als minister van Binnenlandse Zaken voerde Salvini een anti-immigratiebeleid waarbij humanitaire reddingsschepen uit Italiaanse havens werden geweerd.
Zijn partij heeft al lang een eurosceptische reputatie. De partij leidt de Italiaanse opiniepeilingen en heeft 28 Europarlementariërs in het 73 leden tellende ID-blok van het nieuwe EU-parlement.
- Kan de populistische leider van Italië weer aan de macht komen?
Duitsland
In 2017 kwam de extreemrechtse Alternative für Deutschland (AfD) met 12,6% van de stemmen voor het eerst in het federale parlement en werd daarmee de grootste oppositiepartij van Duitsland.
Vanaf haar begin als anti-europartij heeft zij een streng anti-immigratiebeleid doorgedrukt, vijandigheid jegens de islam omarmd en decennia oude anti-nazi-taboes doorbroken. Het genoot een piek in populariteit toen Duitsland meer dan een miljoen migranten zonder papieren toeliet.
Ondanks pogingen van bondskanselier Angela Merkel om haar standpunt over immigratie te verharden, heeft de partij haar electorale succes vergroot en heeft nu vertegenwoordigers in elk deelstaatparlement.
In oktober 2019 kwam de AfD voor op de christendemocraten (CDU) van mevrouw Merkel in de oostelijke deelstaat Thüringen – een schok voor het politieke establishment.
De AfD is het sterkst in ex-communistisch Oost-Duitsland. De aanhangers scanderen “Wir sind das Volk! (Wij zijn het Volk) – een emotievolle slogan uit de anticommunistische protesten van 1989.
- Hoe rechts is de Duitse AfD?
De AfD is ook eurosceptisch en Nigel Farage, leider van de Britse Brexit Party, nam deel aan haar verkiezingscampagne van 2017.
De Brexit Party was de duidelijke winnaar in de Europese verkiezingen van het VK in mei, ondanks haar gebrek aan zetels in het Britse parlement. De partij dringt erop aan dat het Verenigd Koninkrijk de EU onvoorwaardelijk moet verlaten: het stelt dat dit werd gemandateerd door de Leave-stem in het Britse referendum van 2016.
Spanje
Een van de grote politieke verhalen in Spanje is de plotselinge opkomst van de extreem-rechtse Vox-partij geweest.
Op 10 november werden in Spanje de vierde algemene verkiezingen in vier jaar gehouden en Vox steeg naar de derde plaats met een verdubbeling van het aantal zetels tot 52. De partij kwam pas in april voor het eerst in het parlement.
Vox profileert zich als verdediger van de eenheid van de Spaanse staat, met de belofte om illegale immigranten te deporteren en wetten tegen gendergeweld in te trekken.
Het heeft grote winsten geboekt door op te roepen tot opschorting van autonomie voor de noordoostelijke regio Catalonië, nadat separatisten faalden in hun streven naar onafhankelijkheid in oktober 2017.
Velen geloofden dat Spanjaarden nooit een extreem-rechtse partij zouden onderschrijven vanwege haar geschiedenis onder dictator Francisco Franco, die in 1975 overleed. Slechts één zetel was sindsdien gewonnen door een extreem-rechtse kandidaat – in 1979.
- Hoe de extreemrechtse Vox-partij van Spanje voet aan de grond kreeg
Oostenrijk
De Vrijheidspartij (FPÖ) werd de enige extreemrechtse partij aan de macht in West-Europa toen zij in 2017 als junior partner met de conservatieve bondskanselier Sebastian Kurz in een coalitie stapte. Zijn Volkspartij, samen met de centrumlinkse sociaaldemocraten, hebben lang de Oostenrijkse politiek gedomineerd.
Net als in Duitsland werd de migrantencrisis die zich in 2015 ontvouwde ook gezien als de sleutel tot het succes van de FPÖ, en een kwestie waarvoor ze lang campagne hebben gevoerd.
Tijdens haar regeerperiode raakte de Vrijheidspartij verwikkeld in een reeks rassenruzies. Vervolgens raakten partijleider Heinz-Christian Strache en parlementsfractievoorzitter Johann Gudenus verwikkeld in een schandaal over een video-“sting” die in 2017 op Ibiza werd gefilmd.
De heer Strache trad af en de fall-out leidde ertoe dat de extreem-rechtse partij uit de regering stapte en de steun voor de FPÖ daalde sterk tot 16% bij de verkiezingen in september.
- Loco-burgemeester neemt ontslag over ‘racistisch’ rattengedicht
- De jonge Oostenrijkse leider die de macht deelt met extreem-rechts
Frankrijk
Ondanks de inspanningen van leider Marine Le Pen om extreem-rechts verteerbaar te maken voor de mainstream van Frankrijk, werd ze in mei 2017 ruimschoots verslagen door Emmanuel Macron voor het presidentschap.
Haar Nationaal Front (FN) slaagde er de volgende maand niet in door te breken in de parlementsverkiezingen, en de partij werd vervolgens omgedoopt tot de Nationale Rally (Rassemblement National).
De partij van mevrouw Le Pen is tegen de euro en geeft de EU de schuld van massa-immigratie, en ze heeft een gemeenschappelijke stem gevonden met andere nationalistische en extreem-rechtse partijen in Europa.
Er zijn aanwijzingen dat de basisbeweging van de “gilets jaunes” (gele hesjes) een aantal activisten van extreem-rechts heeft aangetrokken.
De anti-establishment protesten over de kosten van levensonderhoud zijn waarschijnlijk de grootste uitdaging voor het presidentschap van Macron.
Sommige gilets jaunes-protestanten nemen antisemitische scheldpartijen op in hun boze campagne.
Zweden
De anti-immigratie Zweden Democraten (SD) boekten aanzienlijke winst in de algemene verkiezingen van 2018, waarbij ze ongeveer 18% van de stemmen wonnen.
De partij heeft haar wortels in het neonazisme, maar heeft zichzelf in de afgelopen jaren een nieuwe naam gegeven en kwam in 2010 voor het eerst in het parlement. Ze is tegen multiculturalisme en wil strenge immigratiecontroles.
Zoals in veel van de hier genoemde landen is het plaatje echter complex. Zweden heeft meer asielzoekers per hoofd van de bevolking opgenomen dan enig ander Europees land en heeft een van de meest positieve houdingen tegenover migranten.
Finland
De extreemrechtse Finse partij werd bij de algemene verkiezingen van april 2019 nipt tweede, op 0,2% van de linkse Sociaal-Democratische Partij (SDP).
Het succes van de partij was gebaseerd op twee beleidslijnen: verzet tegen immigratie en afwijzing van ambitieus beleid om klimaatverandering tegen te gaan.
Het was een buitengewoon herstel voor een partij die het ook goed had gedaan bij de vorige stemming in 2015, maar sindsdien in populariteit was gedaald als gevolg van partijsplitsingen.
Estland
De extreemrechtse Conservatieve Volkspartij van Estland (EKRE) veroverde bij de verkiezingen van 2015 haar eerste zetels in het parlement.
Vier jaar later heeft EKRE haar aandeel in de stemmen meer dan verdubbeld tot bijna 18%, waardoor het de op twee na grootste partij is geworden. De partij heeft die macht gebruikt om een plaats in de regering te bemachtigen, door samen met de andere partijen Centre en Pro Patria te voorkomen dat de liberale leider Kaja Kallas de eerste vrouwelijke premier van Estland zou worden.
De EKRE heeft campagne gevoerd op basis van een anti-immigratieprogramma en staat ook kritisch tegenover het homohuwelijk. De leider, Martin Helme, heeft ooit gezegd dat alleen blanken naar Estland zouden mogen verhuizen.
Polen
De extreem-rechtse Confederatiepartij kreeg 6,8% van de stemmen bij de algemene verkiezingen van 2019 in Polen.
Maar het belangrijkste verhaal van de verkiezingen was de overtuigende overwinning voor conservatieve Wet en Rechtvaardigheid (PiS), terugkerend naar de macht met 43,6% van de stemmen.
PiS wordt geleid door een veteraan anticommunistische campagnevoerder, Jaroslaw Kaczynski, wiens bedrock steun op het platteland van Polen is, met zijn diepgewortelde katholieke tradities. De partij is sterk op sociaal welzijn, evenals nationalisme, waardoor het nogal verschilt van veel andere rechtse partijen in Europa.
De PiS regering’s controversiële revisie van Polen’s rechterlijke macht heeft het in geschil gebracht met de EU-Commissie.
Hongarije
In 2018 verzekerde de Hongaarse premier Viktor Orban zich van een derde ambtstermijn met een verpletterende overwinning in een verkiezing die in het teken stond van immigratie.
De overwinning, zei hij, gaf de Hongaren “de kans om zichzelf te verdedigen en om Hongarije te verdedigen”.
De heer Orban heeft zichzelf lang gepresenteerd als de verdediger van Hongarije en Europa tegen moslimmigranten, en waarschuwde ooit voor de dreiging van “een Europa met een gemengde bevolking en geen gevoel van identiteit”.
In maart 2019 schorste Europa’s mainstream centrumrechtse groepering, de EPP, Fidesz vanwege zijn anti-EU-standpunt.
Hongarije heeft twee nationalistische partijen – waarbij Jobbik probeert te ontsnappen aan zijn extreem-rechtse verleden en een beroep doet op centristische kiezers – en in 2018 19% van de stemmen behaalde.
- De man die denkt dat Europa wordt binnengevallen
- Centrumrechts Europa schorst Orbans partij
Slovenië
Hoewel het ver verwijderd bleef van een meerderheid, was de anti-immigranten Sloveense Democratische Partij (SDS) de grootste partij bij de algemene verkiezingen van dit jaar.
De partij wordt geleid door oud-premier Janez Jansa, een aanhanger van de Hongaar Viktor Orban. Hij heeft gezegd dat hij wil dat Slovenië “een land wordt dat het welzijn en de veiligheid van de Slovenen voorop stelt”.
Griekenland
Een anti-immigratie, nationalistische partij genaamd Greek Solution kreeg 3.7% bij de nationale verkiezingen van 2019 in Griekenland, waardoor het 10 zetels heeft in het 300 zetels tellende parlement.
De neonazistische Gouden Dageraad-partij heeft geen zetels meer in het parlement.
De frustratie van de kiezers over de aanhoudende economische malaise van Griekenland en de migrantencrisis heeft zich niet vertaald in een grote opleving voor extreemrechts.