Baboons
Baboons planten zich het hele jaar door voort, wat een groot voordeel is wanneer onderzoeksprotocollen afhankelijk zijn van een regelmatige, consistente aanvoer van zwangerschappen of pasgeboren baby’s. De prominente perineale huid van de vrouwelijke baviaan maakt een betrouwbare en goedkope dagelijkse visuele beoordeling mogelijk van de status van de eierstokfunctie en van de zwangerschap, hetgeen waardevol is voor voortplantingsonderzoek en het beheer van de fokkolonie.
Vrouwelijke bavianen in gevangenschap bereiken over het algemeen de puberteit tussen de leeftijd van 3 en 4 jaar (zoals bepaald door observatie van de menstruatiecyclus). Vrouwtjes hebben een regelmatige menstruatiecyclus die fysiek zichtbaar is aan de grootte en het uiterlijk van de huid in de perineale zone, die bij niet-menselijke primaten de “geslachtshuid” wordt genoemd. De geslachtshuid zwelt en krimpt naar gelang van de hormoonspiegels van de voortplanting. In een ongepubliceerd onderzoek bij 32 jonge wijfjes werden de cycli afgelezen vanaf de leeftijd van 3 jaar, met gebruikmaking van het scoringssysteem van Hendrickx en Kraemer (1969). De gemiddelde leeftijd van het begin van de cyclus was 3,6 jaar (K.S. Rice, ongepubliceerde waarnemingen).
De gemiddelde lengte van de menstruatiecyclus bij bavianen is 33 dagen, met folliculaire en luteale fasen, net als bij de mens. De correlatie tussen het opkomen van de geslachtshuid en de ovulatie is goed gedocumenteerd (zie de paragraaf “Detectie van de fase van de eierstokcyclus” hieronder), zodat het bepalen van het begin van de menstruatiecyclus in de puberteit, het produceren van getimede zwangerschappen in groep gekooide bavianen, en het opsporen van cyclusonregelmatigheden in de perimenopauzale periode zowel haalbaar als economisch zijn.
Endometriose ontwikkelt zich spontaan bij bavianen, net als bij mensen. Hoewel endometriose ongewenst is in een fokkolonie omdat het de vruchtbaarheid beïnvloedt, toont het bestaan van deze aandoening bij bavianen hun fysiologische gelijkenis met de mens aan en is het dus een nuttig model voor het testen van middelen die bedoeld zijn om de endometriale groei te remmen (Hendrickx, 1967; Hendrickx en Kraemer, 1969; Pauerstein et al, 1978; Stevens, 1997; Chen et al., 1998).
Het aflezen van de cyclus wordt al jaren gebruikt om getimede zwangerschappen te produceren bij bavianen in de faciliteit met ’s werelds grootste fokprogramma voor bavianen in gevangenschap, het Southwest National Primate Research Center (SNPRC), Southwest Foundation for Biomedical Research. Het driemaal per week aflezen van de bavianencyclus (gewoonlijk op maandag, woensdag en vrijdag) leverde nauwkeurige voorspellingen op van conceptie binnen 2 dagen. Detectie van zwangerschap wordt het best indirect bevestigd door het ontbreken van geslachtshuidzwelling. Daarom is het mogelijk om een zwangerschap al na 15 dagen te voorspellen (als de cycluslengte bekend en regelmatig is). De zwangerschap kan worden bevestigd met een echografie, die sedatie vereist maar geen manuele palpatie van de baarmoeder vereist, wat tot zwangerschapsverlies zou kunnen leiden. Echografische bevestiging van de zwangerschap is ook aantrekkelijk omdat het resultaat onmiddellijk zichtbaar is, terwijl chemische bevestiging door een bloed- of urinestaal het antwoord verder uitstelt.
De draagtijd van bavianen bedraagt ongeveer 6 maanden (Sunderland et al., 2008) en de meeste bavianen bevallen op ongeveer 185 dagen draagtijd. Zwangerschapsverlies is het meest waarschijnlijk in de eerste 90 dagen. Levensvatbare nakomelingen die geen ondersteunende zorg nodig hebben, zijn al geboren vanaf 155 dagen zwangerschap. Zwangerschappen kunnen 2 weken na de uitgerekende datum zonder nadelige gevolgen verlopen. Een stuitligging wordt af en toe waargenomen, maar succesvolle bevallingen zijn tot stand gebracht door de foetus met de hand te draaien.
Babons hebben een enkele discoïde placenta, vergelijkbaar met die van de mens. Deze anatomische gelijkenis met de mens is belangrijk bij het meten van de overdracht van de placenta tussen moeder en kind. Shearer et al. (1995) hebben aangetoond dat bavianen, net als mensen en in tegenstelling tot makaken, vier IgG-subklassen hebben (IgG 1, 2, 3, en 4). Maternale immuniteit wordt overgedragen op de foetus via IgG-subklassen, zodat deze eigenschap belangrijk is in een diermodel dat wordt gebruikt om de werkzaamheid te testen van menselijke vaccinregimes die zijn ontworpen om de placentale overdracht van maternale antilichamen op de foetus te verbeteren (Ha et al., 2000a,b).
De meeste bavianenbaby’s worden ’s nachts geboren (Sunderland et al., 2008), ongeacht of ze in groepsverband of afzonderlijk zijn gehuisvest. In de meeste gevallen wordt de placenta onmiddellijk na de bevalling opgegeten. Bavianen blijven over het algemeen borstvoeding geven zolang het kind borstvoeding krijgt. Het succes met surrogaatmoeders is beperkt (K.S. Rice, persoonlijke observatie).
Bavianen blijven gedurende ten minste 15 jaar en meestal tot ver in hun twintiger jaren regelmatig in de cyclus. Documentatie van een vrouwelijke baviaan die de menopauze bereikt (6 maanden cyclisch zonder vaginale bloeding) vóór het eind van de twintig of begin van de dertig is zeldzaam (Chen et al., 1998; Honore and Tardif, 2009).
Mannelijke bavianen bereiken de puberteit, zoals bepaald door testiculaire vergroting, tussen de 5 en 6 jaar oud (Beehner et al., 2009). In het algemeen worden mannetjes pas als fokkers geselecteerd als ze minstens 6 of bij voorkeur 8 jaar oud zijn, omdat mannetjes, om goede fokkers te zijn, gezag moeten tonen om de sociale harmonie te handhaven.
Fokregelingen voor bavianen zijn beschreven door Else et al. (1986) en Ha et al. (2000a,b). Bavianen planten zich het best voort in harems, hoewel zij ook kunnen worden gehouden in zeer grote groepen van meer mannen en meer vrouwen, als er voldoende ruimte is. De optimale productiviteit is gevonden bij broedgroepen van één mannetje en 10-15 wijfjes (K.S. Rice, persoonlijke observatie). Stabiele broedgroepen met weinig in- en uitloop zorgen voor sociale stabiliteit en helpen de kans op miskramen te minimaliseren. Een mannelijke fokker heeft ook de neiging de sociale harmonie tussen zijn groepsleden te handhaven, zodat het beste succes wordt bereikt door vrouwtjes in kleine groepjes te introduceren in plaats van één voor één. Een goede integratie wordt bereikt door een kleine groep nieuwe wijfjes bij het mannetje te introduceren en hen gedurende enkele uren te laten socialiseren, waarna de hoofdgroep van wijfjes naar de groepskooi wordt teruggebracht. Hoewel het vaststellen van de sociale rang enkele fysieke woordenwisselingen noodzakelijk kan maken, is het mannetje meer geneigd de integratie te bevorderen door de banden die ontstaan door het op deze wijze introduceren van nieuwe wijfjes.
Bavianen zijn voorspelbaar in hun gedrag, over het algemeen kalm, en gemakkelijk te hanteren in gevangenschap. Aangezien bavianen extreme weersomstandigheden goed verdragen, kunnen zij in de meeste omgevingen in openluchtfaciliteiten worden gehuisvest. De types grote groepshuisvesting in de openlucht die voor de SNPRC-kolonie worden gebruikt, bieden een gemakkelijke toegang tot de dieren en maken middelmatig grote sociale groepen (tot 20 dieren) mogelijk die een natuurlijke omgeving dicht benaderen.
Wanneer een nieuwe fokgroep wordt gestart, krijgt de groep de eerste drie maanden de tijd om te acclimatiseren, waarna een zwangerschapspercentage van ongeveer 80% wordt verwacht. Vrouwtjes die niet reproductief worden, kunnen met succes naar een andere groep worden overgeplaatst. Soms helpt het om laaggeplaatste of meer onderdanige wijfjes over te plaatsen naar groepen met jongere wijfjes.
Andere factoren die in het oog moeten worden gehouden zijn het aanblijven van dracht, levendgeborenen en succesvol moederschap. Een betrekkelijk veel voorkomend verschijnsel in haremgroepen is dat een dominanter wijfje het kind van een ander wijfje “steelt”, in welk geval het voor de moeder moeilijk, zo niet onmogelijk, is haar kind terug te vinden. Als een vrouwtje de zuigeling van een andere moeder steelt, is het de gewoonte dat het vrouwtje de zuigeling terughaalt en bij de moeder legt. Als het opnieuw gebeurt en de babystelster borstvoeding geeft, mag zij het kind houden. Vrouwtjes worden in de fokkerij gehouden, en er zijn ongeveer drie gevallen van drachtverlies of drie sterfgevallen van baby’s toegestaan voordat de baviaan uit de fokkerij wordt gehaald. SNPRC houdt de baby’s minimaal 9 maanden bij hun moeder. Uit de praktijk blijkt dat dit de beste omgeving is voor het voortbrengen van nakomelingen die zich normaal gedragen.
De beste leidraad voor populatiebeheer bij bavianen is wellicht vraag en aanbod op middellange termijn. Evaluatie van de vraag naar dieren over een periode van 5 tot 10 jaar zal helpen bij het bepalen van de aantallen dieren die op specifieke leeftijden nodig zijn. Op basis van dit scenario en van de kennis inzake sterfte (analyse van de levensverwachting) en voortplanting (b.v. leeftijd van het dier bij de eerste dracht, voornaamste voortplantingsjaren, opzet van stabiele fokgroepen) kan een optimale omvang van de fokkolonie worden vastgesteld. Andere factoren waarmee rekening moet worden gehouden, zijn de herstelperioden voor chirurgische ingrepen (bv. katheterimplantatie voor tui studies, fectectomie of keizersnede), voldoende reserve mannelijke fokkers, en renovatieplannen voor de voorziening die van invloed kunnen zijn op de fokruimte.