Eeuwenoud spel
Bord- en dobbelspellen zijn al duizenden jaren een populaire bezigheid in bijna alle menselijke samenlevingen – ze zijn zelfs zo oud dat het onbekend is welk spel het oudste of het origineel is, als er al een is.
Zelfs de oude Grieken speelden hun portie bordspellen; deze afbeelding op een Griekse amfora uit de zesde eeuw v. Chr. (nu tentoongesteld in de Vaticaanse Musea in Rome) toont de Griekse helden Achilles en Ajax die een dobbelspel spelen tussen de gevechten door tijdens de belegering van Troje.
Hier volgt een blik op enkele van de interessantste oude bord- en dobbelspellen, variërend van enkele eeuwen tot vele duizenden jaren oud.
Vikingschaak
In augustus 2018 hebben archeologen met het Book of Deer Project in Schotland een spelbord opgegraven in wat zij denken dat een middeleeuws klooster was.
De onderzoekers zijn op zoek naar tekenen dat het begraven gebouw werd bewoond door monniken die het Book of Deer schreven, een 10e-eeuws verlucht manuscript van de christelijke evangeliën in het Latijn dat ook de oudste overgebleven voorbeelden van het Schotse Gaelic-schrift bevat.
Het oude bord was ingekrast in een cirkelvormige steen die werd gevonden boven begraven lagen in het gebouw die dateren uit de zevende en achtste eeuw.
Historici denken dat het werd gebruikt om hnefatafl te spelen, een Noors strategiespel dat soms Vikingschaak wordt genoemd, hoewel het eigenlijk niet verwant is aan schaken. Het spel plaatst een koning en 12 verdedigers in het centrum tegen 24 aanvallers die rond de randen van het bord zijn opgesteld.
Middeleeuws Molenspel
In juli 2018 vonden archeologen een geheime kamer aan de onderkant van een wenteltrap in kasteel Vyborg, nabij de grens van Rusland met Finland, die dateert uit de 13e eeuw.
Onder de voorwerpen die in de geheime kamer werden gevonden, bevond zich dit bord, gegraveerd in het oppervlak van een baksteen van klei, waarvan onderzoekers denken dat het werd gebruikt om een middeleeuwse versie van het bordspel te spelen dat bekend staat als “negen-man morris” of “molen.”
Het spel dateert ten minste uit het Romeinse Rijk en was populair tijdens de middeleeuwse periode in Europa. Om te spelen zetten twee spelers speelstukken op de snijpunten van de lijnen op het bord en om beurten zetten zij hun stukken in beweging. Als een speler een “molen” van drie stukken op een rij bouwde, kreeg hij een van de stukken van zijn tegenstander.
Lewis Chessmen
Het schaakspel zelf wordt al vele eeuwen in Europa gespeeld – en het beroemdste schaakspel in de archeologie zijn misschien wel de Lewis-schaakstukken, die in 1831 naast een strand op het eiland Lewis begraven werden aangetroffen.
Het is niet precies bekend hoe ze daar terecht zijn gekomen, maar archeologen denken dat de spelstukken in de 12e of 13e eeuw zijn gemaakt, toen Lewis deel uitmaakte van het Koninkrijk Noorwegen – en dat ze voor de veiligheid zijn begraven door een reizende koopman.
De 93 speelstukken, waarvan wordt gedacht dat ze afkomstig zijn van vier complete schaaksets, zijn gesneden uit walrus slagtanden en walvistanden. De grootste stukken stellen middeleeuwse koningen, koninginnen, kerkmannen (bisschoppen), ridders en wachters (torens) voor, terwijl de pionnen worden voorgesteld door gebeeldhouwde staande stenen.
Noorse ridder
Het schaakspel zou rond de 10e eeuw vanuit het Midden-Oosten in Europa zijn geïntroduceerd.
Verschillende archeologische vondsten getuigen van de populariteit van het spel in middeleeuws Europa, waaronder dit 800 jaar oude schaakstuk uit Noorwegen, dat in 2017 werd gevonden tijdens een opgraving van een 13e-eeuws huis in de stad Tønsberg.
Het stuk stelt vermoedelijk een ridder voor uit het schaakspel, dat in die tijd bekend stond onder zijn Perzische naam shatranj. Archeologen zeggen dat het is gesneden uit gewei in een “Arabische” stijl, hoewel ze denken dat het waarschijnlijk ergens in Europa is gemaakt.
Game of Go
China’s beroemdste bordspel is Go, dat nu over de hele wereld wordt gespeeld. Men denkt dat het tussen 2500 en 4000 jaar geleden in China is ontwikkeld, en het is mogelijk een van de oudste spellen die nog in de oorspronkelijke vorm worden gespeeld.
Eén verhaal vertelt dat het spel is uitgevonden door de legendarische keizer Yao, die van 2356 tot 2255 v.Chr. zou hebben geregeerd, Een andere theorie suggereert dat het spel zich ontwikkelde uit een soort magische waarzeggerij, waarbij de zwarte en witte stukken de spirituele concepten van Yin en Yang vertegenwoordigden.
Go werd in de achtste eeuw na Chr. in Japan geïntroduceerd en werd het favoriete spel van aristocraten, die topspelers sponsorden tegen andere adellijke clans. Professionele Go-spelers in Japan strijden tegenwoordig in toernooien om prijzen van honderdduizenden dollars.
Griekse en Romeinse dobbelstenen
De Romeinen namen dobbelspellen over van de Grieken – collecties zoals die van het British Museum bevatten veel oude dobbelstenen uit beide regio’s en uit het hele Romeinse Rijk. In 1985 werd in Duitsland een “dobbelsteentoren” uit de Romeinse tijd gevonden.
De dobbelstenen uit de oudheid konden uit steen, kristal, been, gewei of ivoor worden gesneden, en hoewel de kubusvormige dobbelstenen zoals we die nu kennen gebruikelijk waren, waren zij niet de enige vorm die werd gebruikt – archeologen hebben verschillende veelvlakkige dobbelstenen gevonden, waaronder 20-zijdige dobbelstenen met Griekse letters uit het Ptolemeïsche Egypte.
Archeologen zijn het er niet over eens dat dergelijke dobbelstenen altijd voor spelletjes werden gebruikt – in plaats daarvan kunnen ze zijn gebruikt voor waarzeggerij, waarbij de tekens of woorden op elk vlak van de dobbelsteen een oude god voorstelden die de dobbelsteengooier zou kunnen bijstaan.
Chinees dobbelspel
Dobbelen werd ook gebruikt in het oude China – een mysterieus spel met een ongebruikelijke 14-zijdige dobbelsteen werd in 2015 gevonden in een 2300 jaar oude graftombe in de buurt van Qingzhou City.
De dobbelsteen, gemaakt van dierentand, werd gevonden met 21 rechthoekige spelstukken met nummers erop geschilderd, en een gebroken tegel die ooit deel uitmaakte van een spelbord versierd met “twee ogen … omringd door wolk-en-donder patronen.”
Archeologen denken dat de dobbelsteen, de stukken en het bord werden gebruikt om een oud bordspel te spelen met de naam “bo” of “liubo” – maar het spel was ongeveer 1500 jaar geleden voor het laatst populair in China, en vandaag de dag kent niemand de regels.
Israël Mancala Borden
In juli 2018 kondigden archeologen aan dat ze een “spelletjeskamer” hadden gevonden bij hun opgravingen van een aardewerkwerkwerkwerkplaats uit het Romeinse tijdperk uit de tweede eeuw na Christus. in de buurt van de stad Gedera in centraal Israël.
Onder de vondsten bevonden zich verschillende borden voor het oude spel mancala, bestaande uit rijen kuilen die in stenen banken waren uitgehouwen, en een groter mancala-spelbord dat in een aparte steen was uitgehouwen.
De kamer lijkt te hebben gediend als ontspanningscentrum voor de pottenbakkers – een “spa” van 20 baden en een set glazen bekers en kommen om te drinken en te eten werden ook op de vindplaats gevonden.
Mancala is vandaag de dag nog steeds een populair spel, vooral in delen van Afrika en Azië. Het spel wordt gespeeld door tellers, knikkers of zaden tussen de kuilen van het bord te verplaatsen, de stukken van de tegenstander te slaan, en stukken van het bord te verplaatsen om het spel te winnen.
India’s Chaturanga
Chaturanga is de Indiase voorloper van het Perzische spel shatranj, dat in het Westen schaken werd. Het werd uitgevonden tijdens het Gupta Rijk van Noord en Oost India rond de zesde eeuw na Christus, hoewel mogelijk “proto-schaak” borden zijn gevonden in de Indus Vallei en gedateerd op meer dan 3.000 jaar geleden.
Chaturanga stukken omvatten generaals, olifanten en strijdwagens, waarvan wordt gedacht dat ze overeenkomen met de moderne schaakstukken van koninginnen, lopers en torens.
De naam chaturanga komt uit het oude Sanskriet en betekent “vierarmig” – een term die gebruikt werd om de traditionele divisies van een leger aan te duiden. De afbeelding (hier afgebeeld) uit een Indiaas manuscript uit de Gupta-periode, toont de Hindoegoden Krishna en Radha die Chaturanga spelen op een 8-bij-8 bord van vierkantjes. De borden waren niet geruit zoals de huidige schaakborden, maar ze waren gemarkeerd in de hoeken en in de middelste vierkanten – niemand weet de reden.
Pachisi en Chaupar
Het Indiase spel pachisi wordt vandaag de dag nog steeds gespeeld, en een versie ervan wordt in het Westen gespeeld als het spel ludo. Men denkt dat het zich rond de vierde eeuw na Christus uit eerdere bordspelen heeft ontwikkeld,
Op een afbeelding uit een 18e Mughal-schilderij zijn de vrouwen van de heerser van Lucknow te zien die chaupar spelen, een spel dat nauw verwant is aan pachisi en dat gebruik maakt van hetzelfde kruisvormige bord.
Traditioneel verplaatsten de spelers bij pachisi en chaupar hun stukken over het bord volgens een worp van zes of zeven kaurischelpen, die met de opening naar boven of naar beneden konden vallen – dobbelstenen worden tegenwoordig vaak gebruikt.